diyalektik mantık

1. Tartışma, münazara mantığı, ilm-i cedel. 2. Tez, antitez ve sentez üçlüsünün sürekli bir sarmal halinde hareket etmesi esasına dayanan mantık. Diyalektik mantığa göre tez ile bir olay, olgu ya da süreç olumlanır, tez her zaman dolaysızdır, ya da dolaysızlıkla belirlenir. Antitez tezin olumsuzlanmasıyla elde edilir, yani dolayımla belirlenir, fakat tezin basit bir değillemesi de değildir. Sentez ise tez ve antitezin çatışmasının yeni bir teze dönüşmesidir. Sentezde dolayım, yeni bir dolaysızlıkta erir, çelişme aşılmış olur. Tez ve antitez sentezde korunarak aşılır; bu, geri döndürülemez bir süreçtir. Öte yandan formel mantığın tersine, diyalektik mantığa göre bir şey hem kendisidir, hem de kendisinden başka bir şeydir (çelişki prensibi); başka bir deyişle her şeyin yapısında hem o şeyi kendisi olmaya, hem de başka bir şey olmaya zorlayan çelişik özellikler vardır. Nicel birikimler, belirli bir yoğunlaşma düzeyinden sonra nitel dönüşümlere yol açarlar (nitel dönüşüm prensibi). bkz. formel mantık.