ÖZBEKİSTAN’DAKİ REFORMLARININ ANA HEDEFLERİNDEN BİRİ: KAMU HİZMETLERİNDE KADINLARA EŞİT HAKLAR VE FIRSATLARIN SAĞLANMASI

Nargiza MUKHTOROVA –

Şu anda birçok ülkenin Anayasasında kadın ve erkek için eşit haklar belirtilmiş, ancak hâlâ bu gerçeği açıklamaya bile hazır olmayan birçok devlet bulunmaktadır. Ayrıca, anayasa ile güvence altına alınan haklar ile kadınların kariyer hedeflerini gerçekleştirmede karşılaştıkları gerçek zorluklar arasındaki mesafe çok büyüktür.

Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev’in, Âli Meclis’e hitaben yaptığı konuşmada dile getirdiği Cumhuriyet Kadınları Konseyinin kurulmasına ilişkin inisiyatifi, kadınların toplumdaki rolünü artırmayı, kamu yönetiminde onların hak ve yetkilerinin genişletilmesini amaçlayan reformların doğal bir devamı niteliğindedir.

Hâlihazırda Özbekistan nüfusunun yaklaşık %50’sinin kadın olduğu göz önüne alındığında, böyle bir yapının oluşturulması, Devlet Başkanının kadınların toplumun tüm alanlardaki çalışmalara aktif katılmaları için sistemik politikasını tamamlamakla kalmıyor, aynı zamanda dünyadaki konuyla ilgili küresel eğilimleri de tam olarak karşılamakta, yani sürdürülebilir kalkınmada kadınların potansiyelini tam olarak gerçekleştirmek için eşit fırsatlar sağlamaktadır.

Ülkemizde, özellikle son yıllarda kadınların kapsamlı bir şekilde desteklenmesi, sosyal koşullarının iyileştirilmesi, mesleki eğitimlerin düzenlenmesi ve istihdamlarının sağlanması için birtakım sistematik çalışmalar yerine getirilmektedir.

Devlet Başkanının inisiyatifi ile kadınlara yönelik sosyal, yasal ve psikolojik destek sağlanmasına ilişkin hedefli bir yaklaşım mekanizması olan “Kadın Defterleri” oluşturmanın prosedürü onaylanmıştır.

Kız çocuklarının yükseköğretime erişimini genişletmek amacıyla Özbekistan hükümeti tarafından kabul edilen 23 Haziran 2020 tarihli ve 402 sayılı “Kadınların Sınavlara Katılımlarının Önerilmesi, Yükseköğretim Kurumlarına Kabul Prosedürüne İlişkin Yönetmeliğin Onaylanması Hakkındaki Karara” göre 2020/2021 öğretim yılından itibaren üniversitelere kabul için %4 bütçe kontenjanı ayrılmıştır.

2016 yılında yükseköğretim kurumlarına giren 61 bin gençten 23 bini (%37) kadınlar iken, 2019’da bu rakam 138 bin öğrencide 65 bini (%41) oluşturmuştur.

Kadınların Parlamentodaki temsilini artırmak için mevzuata göre kadın adayları belirlenirken %30’luk bir kontenjan öngörülmüştür. Merkez Seçim Komisyonu verilerine göre, günümüzde Âli Meclisin her iki meclisinin üyelerinin yaklaşık %29’u kadınlardır. Parlamentonun alt meclisi milletvekillerinin 48’i kadınlar olup %33’ü oluşturmakta, Senatoda ise 23 kadın olup %23,7’yi oluşturmaktadır.

Parlamentodaki kadın oranının nispeten yüksek olmasına karşın Özbekistan’da kamu hizmetlerindeki kadın sayısı az kalmaktadır.

Hâlihazırda kamu hizmetleri sisteminde 95 binin üzerinde memur çalışmaktadır. Bu sayının %21’i kadınlar olup, bunların da %10’u kamu kurumlarında yönetici pozisyonunda çalışmaktadırlar.

Kadınların en yüksek yönetici olduğu pozisyonlar Senato Başkanı, Özbekistan Cumhurbaşkanı Danışmanı Yardımcısı, Bakan, 4 Bakan Yardımcısı, 4 Vali ve iki Vali Yardımcısından oluşmaktadır.

Özbekistan Cumhuriyeti Devlet İstatistik Komitesinin 2019 yılı verilerine göre Özbekistan’da kadınların yönetim kadrosundaki toplam payı %26,6’dır. En yüksek gösterge Karakalpakistan Cumhuriyetinde %33,8, en düşük gösterge Cizzah bölgesinde %17’dir.

Özbekistan’da Kadınların Kariyer Gelişiminin Önündeki Engeller

Kariyerlerine başlarken kadınlar genellikle ev işleri, cinsiyet rollerini artırmaya olan toplumsal baskı vs. zorluklarla karşılaşmaktadırlar.

Kamu hizmetinde cinsiyet eşitliğinin sağlanması sorunlarını incelemek için Kamu Hizmetini Geliştirme Ajansı tarafından 808 katılımcı ile çevrimiçi bir anket yapıldı. Ankete katılanların %74,5’i kadın, %25,5’i erkektir. Ankete göre kamu sektöründe resmî faaliyetlerde bulunanların oranı %84,7, özel sektörde ise %15,3’ü oluşturmuştur. Bu ankette tüm katılımcılar en fazla 3 cevap seçeneğini belirtme fırsatına sahip olmuşlardı.

Anket sonuçlarına göre, çoğunluk (%52,4) memuriyete girmeme nedeni olarak medeni durumunu (küçük çocuk sahibi olmak, eşinin izin vermemesi) göstermiştir. Ankete katılanların üçte birinden fazlası (%34,3) çalışma saatlerinden memnun olmadıklarını ve %32,7’si terfide cinsiyet ayrımcılığı yapıldığını belirtmişlerdir.

Aynı zamanda, “aşırı iş yükü” ve “düşük ücret” seçenekleri sırasıyla %22,4 ve %19,9 puan almıştır.

Kamu hizmetleri sisteminde cinsiyet eşitliğinin sağlanması sorunları arasında, ankete katılanların yaklaşık yarısı (%49,9) meslek ve pozisyonların “erkek” (teknik meslekler, yönetici pozisyonları vs.) ve “kadın” (öğretmenler, doktorlar, eğitimciler, sekreterler, asistanlar vs.) olarak ayrılmasını belirtmişler. Bununla birlikte ankete katılanların %41,5’i “toplum zihniyeti”, %25’i ise tanıdık olmayan erkekler arasında kadınların bulunmasının yanlışlığı ile ilgili “dini inancı” belirtmişlerdir.

Kadınların Durumuna İlişkin Yapılan Uluslararası Analiz

2020 yılı Kadın Gücü Endeksine (Women’s Power Index) göre, BM’ye üye olan 193 ülkenin Devlet /Hükümetleri başında bugün 22 kadın bulunmaktadır.

Bu Endeks Özbekistan’da kadınların sahip oldukları bakanlık pozisyonlarını da göstermektedir. Buna göre Özbekistan’da 29 Mart 2021 itibariyle bu gösterge %3’ü (180. sıra) oluşturmaktadır. Karşılaştırma bakımından bu oranların Afganistan’da %6 (169. sıra), Kazakistan’da %10 (157. sıra) olduğunu ifade edelim.

Uzmanlar, dünyanın 193 ülkesinden 13’ünde (çoğunlukla Avrupa ülkeleri) kadınların en az %50’sinin hükümeti temsil ettiklerini belirtmektedirler.

Endekste ayrıca, kadınların Özbekistan Parlamentosundaki temsil düzeyine ilişkin veriler de yer almaktadır: %29 (62. sıra). Bu oran örneğin Kazakistan’da %24 (89. sıra). 3 ülkede (BAE, Küba, Ruanda) ise parlamento üyelerinin en az %50’sini kadınlar oluşturmaktadır.

BM değerlendirmelerine göre, karar alma sürecindeki kadınların “kritik kitlesi” %30’a ulaşmalıdır. Kadınların bu temsil düzeyi 1995 Pekin Eylem Platformunda da belirtilmiştir.

Kadınların ülkenin sosyal ve siyasi faaliyetlerine katılımına ilişkin olarak, kadın adayların son seçimlerdeki Parlamento alt ve üst meclislerine kayıtlarına ait veriler sunulmuş olup, Özbekistan’da bu gösterge %41 (15. sıra), komşu Kazakistan’da ise %29’dur (44. sıra).

Kamu Hizmetlerine Kadınların Çekilmesine Dair Yabancı Ülkelerin Deneyimi

İstatistik veriler bazı ülkelerde memurların önemli bir kısmının kadınlardan oluştuğunu göstermektedir. Örneğin 2019 yılında bu gösterge Almanya’da %59, BAE’de %52, Güney Kore’de %43, Fransa’da %40 ve Singapur’da %35 olmuştur.

Finlandiya’da kadın ve erkek eşitliği yasası ile hükümet komiteleri, danışma konseyleri ve diğer ilgili organlar ve belediyelerde (belediye meclisleri hariç) 40/60 oranında bir cinsiyet kotası getirilmiştir. (Halk Vekillerinin Konseylerine benzer).

Kanada Başbakanı Justin Trudeau hükümette kadın ve erkeklerin eşit bir şekilde temsiline ilişkin vaadini yerine getirmek üzere 18 kadın ve 18 erkekten oluşan bir bakanlar ekibini atamıştır. Kadın bakanlara uluslararası ticaret, kamu hizmetleri, çevre korunmasını vb. geliştirme görevleri verilmiştir.

Cinsiyet Kotaları ve Liyakat

Bugün, 193 üyesi olan BM’nin 120’den fazla ülkesinde cinsiyet kotası mevcuttur. Orta Asya’da Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da siyasi partilere aday göstermede toplam aday sayısının yüzde 30’unun kadın olması kotası yasa ile belirtilmiştir.

Kotaların yasal olarak getirilmesi kadınların temsilde daha hızlı ilerlemelerini teşvik etse de, kotalar fiili pariteye (başlangıçta takip edilen hedef) ulaşılacağını garanti etmediğinden, kadınların katılımını artırmaya yönelik kısa vadeli önlemler olarak görülmelidir.

Kadınların kamu kurum ve kuruluşlarındaki temsili, sorunun çözümüne yönelik bütüncül bir sistem yaklaşımı içinde ele alınmalıdır. Kadınların etkili ve verimli bir şekilde faaliyet yapabilmelerini sağlamak için birtakım başka çalışmalar da yerine getirilmelidir.

Kadınları sadece karşı cins temsilcisi olarak görmek değil, aynı zamanda sosyal süreçlere aktif olarak katılan uzman ve lider olarak değerlendirmek de önemlidir. Önemli olan bunun için güçlü bir siyasi iradenin olmasıdır.

Özbekistan Cumhurbaşkanının 3 Ekim 2019 tarihli ve 5843 sayılı “Özbekistan Cumhuriyetinin Personel Politikası ve Kamu Hizmeti Sistemini Kökten Geliştirmeye Yönelik Tedbirler” hakkındaki Kararnamesi ile devlet memurluğuna, liyakat ilkesi temelinde en değerli ve yetenekli kişilerin kabul edilmesi öngörülmüştür.

Kamu hizmetine üstün zekâlı gençler ve kadınların katılımını sağlamak için Kamu Hizmetlerini Geliştirme Ajansı tarafından “2030’a Kadar Kamu Hizmetinin Geliştirilmesi Stratejisi” geliştirilmektedir.

Stratejinin öncelikli görevlerinden biri, ülkede kadınların entelektüel, yaratıcı, sosyal potansiyellerinin ifşa edilmesi ve uygulanması için gerekli koşulların sağlanması olup bu da kamu kurumlarında birçok parlak ve son derece profesyonel kadınların yönetici pozisyonlarda yer almalarını sağlayacaktır.

Strateji Taslağında, BM Sürdürülebilir Kalkınma Hedeflerine uygun olan cinsiyet eşitliğinin sağlanmasına ilişkin ayrı bir bölüm yer almaktadır. Söz konusu bölümde, kamu kurumlarında çalışacak kadınların yetiştirilmesi, onlara hizmet içi eğitimlerin verilmesi ile yönetici pozisyonlarındaki paylarının artırılması öngörülmektedir.

Özbekistan Cumhurbaşkanının Cumhuriyet Halk Kadın Meclisini oluşturma inisiyatifi, ülkede yaşayan 17 milyondan fazla kadın için kapsamlı destek verilmesi, layık yaşam koşullarını sağlayarak yüksek nitelikli, girişimci ve yetenekli kadınların Özbekistan’daki sosyal ve siyasi süreçlere başarılı katılımı açısından kuşkusuz büyük önem taşımaktadır.