Metin Toprak –

Bu yazıda, Türkiye’nin ekonomi, siyaset ve hukuk performansı bakımından uluslararası görünümünü, yayımlanan metrikler ışığında değerlendireceğim. Derecelendirme kuruluşlarının bu konudaki yayınlarını sürekli izleyen birisi olarak, Türkiye’nin yapısal nitelikte zorluklarının olduğunu; örneğin siyasal otoritenin tanımlı yetkisinin meşruiyeti, güçler ayırımı, devlet organlarının kurgu ve ilişki tasarımının etkinliği, din-devlet ilişkileri, devlet-sivil toplum ilişkileri, mülkiyet ve zenginliğin kaynağı, etnik ve dinî gruplara yönelik kimlik meşruiyeti gibi temel alanlarda söz konusu zorlukların çok güçlü düzeyde kendisini hissettirdiğini düşünüyorum. Türkiye’de, Osmanlıdan bu yana yapılan reformlar Batıda verdiği sonuçları verememiştir. Demokrasi, cumhuriyet, özel mülkiyet, planlı ekonomi, serbest piyasa modeli, özelleştirme, kamu-özel işbirliği modeli, dinî ve sivil özgürlüklerin özendirilmesi, hukuk reformu, kamu yönetiminde reform, etnik-temelli çatışmalara dayalı çözüm süreci, uluslararası ilişkilerde geliştirilen inisiyatifler vb. barışçıl ve refah artırmayı amaçlayan girişimlerin neredeyse tamamı çok düşük bir performansla neticelenmiştir.

Özgürlük ve refah vadeden bir siyasi iktidarın dışa kapanmacı ve otoriter bir vizyona evirilmesi mümkün mü?

Temel yapısal sorun alanları ve bunlara yönelik reform girişimlerinin tasarım ve uygulanmasında, inisiyatif sahibi toplum kesimlerinin (sivil toplum, devlet elitleri, siyaset, ekonomi oligarkları) konulara asimetrik yaklaşımlarını, birçok sorunun esasen bir yüzleşme olduğunu kabul etmemelerine veya farkında olmamalarına ve bunun da ötesinde daha ziyade günü kurtarma saikıyla hareket etmelerine bağlıyorum. Bu kısa vadeli ve dar bakış açısı, bir stratejik davranışa dönüşmüş durumdadır. AK Parti, AB üyeliği yolunda, kendisinden önce Özal hükûmetlerinin de denediği gibi, yukarıda sıralanan ana sorunların tamamına el atmış, AB üyeliği sürecindeki hukuk, ekonomi ve siyaset alanına ilişkin reformlar, yeniden yapılanma, fiziki ve sosyal altyapı yatırımları, yabancı sermaye yatırımları, açılım süreci alanlarında farklı düzeylerde uluslararası camiadan da alkış alan başarılara imza atmıştır. Ne var ki, 2012 başlarında artan gerilim ve 15 Temmuz 2016 askerî darbe girişimiyle birlikte kazanımların çoğu ters yüz olmuş ve Türkiye büyük bir ivme kaybetmiştir.

Dünya bir hayli antidemokratik!

Türkiye, demokrasi alanındaki gerilemede dünyada yalnız değil. The Economist Dergisi, ülkelerin 2020 yılında demokrasi performanslarını ve görünümlerini yayımladı. Buna göre, dünyadaki ülkelerin 23’ü tam demokrasi, 52’si kusurlu demokrasi, 35’i kırma (hibrit) rejim ve 57’si de otoriter rejimle yönetiliyor. Buna göre, dünya nüfusunun %36’sı otoriter rejimler, %15’i kırma rejimler, %41’i kusurlu demokrasiler ve %8 civarındaki kısmı da tam demokratik rejimlere sahip ülkelerde yaşıyor. Türkiye ve Orta Doğu ülkelerinin tamamının notu 10 puan üzerinden 5 ve altındadır. Bekleneceği gibi Batı Bloku ülkelerinin notları 7 ve üzerindedir. Malezya, Endonezya, Hindistan, Güney Afrika ve Latin Amerika ülkeleri gibi gelişmekte olan ülkelerin çoğunun notları da 6-8 arasında değişmektedir. Rusya, Çin, İslam ülkeleri ve Afrika ülkeleri en düşük demokratik performansa sahip ülkelerdir.

Çin, Hindistan ve Uzak Asya’daki diğer yükselen ekonomiler, dünya üretim merkezi olma yolunda hayli mesafe almış durumdalar. Ancak üretim ve ticaret üssü olmak ve rol model olmak, insanların yurttaşı olmayı arzulayacakları bir devlet olmak için yeterli olmamaktadır. Demokrasi endeksinde beş boyut yer almaktadır: Seçim süreci ve çoğulculuk, işleyen bir hükümet, siyasi katılım, siyasi kültür ve sivil özgürlükler. İskandinav ülkelerinin başı çektiği listede Yeni Zelanda, Kanada, Danimarka, İngiltere, Hollanda, İsviçre, Almanya, Şili, Japonya ve G. Kore gibi gelişmiş ekonomiler en yüksek performansa sahip tam demokrasiler olarak öne çıkmaktadır. Kusurlu demokrasiler arasında Fransa, ABD, İsrail, İtalya, Belçika, Hırvatistan, Hindistan, Singapur, Endonezya, Tayland, Arjantin gibi gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler yer almaktadır. Kırma rejime sahip ülkeler Bangladeş, Ukrayna, Hong Kong, Senegal, Fas, Bosna Hersek, Pakistan, Türkiye, Lübnan, Nijerya ve benzeri ülkelerdir. Otoriter rejime sahip ülkeler ise Mali, Filistin, Kuveyt, Cezayir, Irak, Etiyopya, Rusya, Çin, İran, Sudan, BAE, S. Arabistan, K. Kore, Kongo DC, Özbekistan gibi mutlakıyetçi ülkelerdir. Etnik ve dinî çoğulcu yapılara sahip olan Fransa, ABD, İtalya ve Belçika gibi gelişmiş ekonomiler potansiyel çatışma alanlarına yönelik çözümde başarısız olabilmekte ve demokrasileri kusurlu olarak etiketlenebilmektedir.

Türkiye: Kusurlu demokrasiden kırma demokrasiye

Türkiye’nin AB ile uzun süreli tam adaylık ilişkisi, Batı kurumları içinde uzun bir süredir bulunması ve ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda sürekli reformlar yapması, ne yazık ki, tam demokrasiye sahip ülkeler arasına girmesine yetmemiştir. AK Parti iktidarının 2012 yılına kadar olan kısmında, Türkiye, uluslararası camiada, ekonomik, siyasi ve toplumsal göstergelerde bazen ılımlı bazen çarpıcı performans göstermiştir. Ne var ki, 2012 yılında (7 Şubat) FETÖ yargısının istihbarat şefini tutuklama niyetiyle ifadeye çağırmasından itibaren gerginleşen siyasi ortam, birçok meydan okuma ve 15 Temmuz 2016 askerî darbe girişimi ve sonrasında başlayan tasfiyeler, tutuklamalar ve müsadereler Türkiye’yi hem içerde hem dışarıda büyük bir meydan okumayla karşı karşıya bırakmıştır. Türkiye, her ne kadar 2012 yılından itibaren, örgütlenmesini dine dayandırdığı varsayılan bir grubun hükümete açık bir meydan okumasıyla gerginlikler ve çatışmalar yaşamışsa da, uzun dönemde ülkenin demokrasi performansının çok değişmediği, kısa süreli iyileşme ve gelişmelere rağmen uzun dönemli düşük performanslı trendine tekrar döndüğü söylenebilir.

Osmanlıda Tanzimat ve Islahat fermanlarıyla somutlaşan ve askerî darbelerin eşlik ettiği reformlar, Cumhuriyet rejiminde de, tek parti dönemi hariç, benzer şekilde devam etmiştir. Menderes ve Özal dönemleri sadece reform hareketleri ile öne çıkarken, Atatürk ve Erdoğan dönemlerinde hem reformlar yapılmış hem de rejim değişikliğine gidilmiştir. Batı dünyası, Atatürk dönemini, otoriter ve arkaik bir rejim olarak gördüğü Osmanlının tasfiyesi olarak kabul ederek övgüler düzerken; Erdoğan dönemini demokraside geriye gitme olarak görmekte ve rejimi kırma demokrasi olarak nitelemektedir.

Türkiye’nin çok partili hayata geçişinden bu yana gerçekleştirdiği reformlarda sürdürülebilirlik hep sorun olmuştur. Belirli aralıklarla depreşen reform yapma iştiyakının yol açtığı yılgınlık ve yorgunluk, siyasetin ve bürokrasinin enerjisini önemli ölçüde tüketmiştir. Daha çok AB’nin telkinleriyle dışarıdan ve Türkiye’nin bir ihtiyacı ve talebi üzerine ön koşul olarak ortaya çıkan, tek seferlik ve yasak savma kabilinden yapılan reformların sürdürülebilirliği ve uzun vadeli etkileri de haliyle sınırlı olmaktadır. Sistemin düzenli gözden geçirme ve alınan önlemlerle sürekli iyileşmeye gitmesi şeklindeki reform tasavvuru söz konusu olmadığı için, AK Parti gibi göbek adı reform olan bir parti dahi, bugün uzun bir nekahet döneminden sonra, hukuk ve ekonomi reformlarından tekrar bahsetmeye başlamış, bunun da gerekçesini değişen dünya koşullarına uyum olarak açıklamıştır. Türkiye’nin demokrasi performansı 2006-2012 arasında dünya ortalamasının üzerinde iken 2013 sonrasında bariz şekilde dünya ortalamasının altındadır (Grafik 1).

Ekonomik dönüşüm ve dijital becerilerde negatif ayrışan Türkiye

Dünya Ekonomi Forumu tarafından yayımlanan Küresel Rekabetçilik Raporundaki analize göre, 11 göstergeden oluşan ekonomik dönüşüme hazır bulunuşluk endeksinde, Türkiye OECD ülkeleri arasında en düşük skora sahiptir. Dünyada en yüksek puan 69,9 ile Finlandiya’ya aitken, Çin 65,5, Almanya 62,9, ABD 62,2, Japonya 61,9, İngiltere 61,4, Hindistan 49,5, Meksika 46,9 ve Türkiye 45,2 puana sahiptir. Bütün ülkelere aynı ölçütler uygulandığına göre, en azından Türkiye kendi klasmanındaki ülkeler ile karşılaştırılırken adaletli bir değerlendirme yapılacağı söylenebilir (Grafik 2).

Dünya Ekonomi Forumu Küresel Rekabetçilik Raporunda, aktif nüfus içinde dijital beceriye sahip olanlar ile otomasyon riski taşıyan işler bakımından Türkiye gelişmiş ülkeler ve yükselen piyasalar arasında en dezavantajlı ülke durumundadır. Türkiye’de 2017 ve 2020 yılları karşılaştırıldığında dijital becerilerde oransal olarak bir artış gözlenmemektedir. 2017 yılına göre dijital beceri oranı düşen ülkeler arasında Yeni Zelanda, ABD, İngiltere, Hollanda, İsrail, Japonya ve Almanya’nın bulunması dikkat çekicidir. 2020 yılında 2017’ye göre dijital becerileri artan ülkeler arasında Finlandiya, Danimarka, Belçika, G. Kore, Slovenya ve Slovakya bulunmaktadır. Ekonomilerin dijitalleşme düzeylerinin 2017 yılındaki zaten yüksek olan düzeyleri, bu düzeyi artırmanın giderek daha güç olmasından kaynaklanıyor olabilir. Ancak, dijitalleşme düzeyleri 2017’de yeterince yüksek olmayan ülkelerde meydana gelen dijital beceri artışları, kendini performans olarak gösterecektir. Ülkeler arası karşılaştırmalarda bu hususun göz önünde bulundurulması yararlı olacaktır.

Türkiye, 15 Temmuz darbe teşebbüsünden sonra yoksullaştı mı?

Türkiye’nin refah düzeyi AK Parti iktidarı döneminde, 2008 büyük resesyonunun etkisi göz ardı edilirse, 2016 darbe teşebbüsüne kadar sürekli bir artış trendi izlemiştir. Ancak, 2016 darbe teşebbüsü ve 2018’de uluslararası piyasalarda meydana gelen olumsuz gelişmeler, Türk ekonomisinde kalıcı ve dirençli bir gerileme trendi ortaya çıkarmıştır. 2018 yılından itibaren Türkiye’nin refah düzeyi 2007 yılının gerisine düşmüş durumdadır (Grafik 3).

Volatilitesi yüksek, düşük kaliteli ekonomik büyüme

Sabit TL ve cari ABD Doları cinsinden millî gelirdeki yıllık değişme, refah endeksi hesaplamasına paralel bir trend vermektedir. Türkiye’de görece yüksek enflasyon ve döviz kurunda meydana gelen dalgalanmalar, ekonomik büyümenin kalitesini düşürmekte ve ekonomik karar alıcıların geleceğe yönelik öngörülerini yüksek belirsizlik nedeniyle zafiyete uğratmaktadır. Nitekim 2003-2020 arasında ekonomik büyümenin TL cinsinden volatilitesi, ABD Doları cinsinden ekonomik büyümenin volatilitesinin yarısından daha azdır. Bu da, döviz kurunda meydana gelen dalgalanmanın ekonomik büyümenin kalitesini bozmada çok önemli bir faktör olduğunu göstermektedir (Değişim katsayısı sabit TL fiyatları cinsinden ekonomik büyüme için %95 iken, cari ABD Doları cinsinden ekonomik büyüme için %220’dir) (Grafik 4).

Kişi başına gelir cari dolar fiyatlarıyla düşüyor, sabit dolar fiyatlarıyla artıyor!

Gelir düzeyi bakımından uluslararası karşılaştırmalarda ABD Doları cinsinden cari ve sabit fiyatlar kullanılır. Türkiye’de kişi başına düşen gelir cari fiyatlarla ABD Doları cinsinden 2014 yılından itibaren sürekli bir gerileme yaşamaktadır. Buna göre, 2020 yılında kişi başına düşen milli gelir 2006 yılının gerisine düşmüş durumdadır. Sabit TL fiyatları cinsinden kişi başına düşen milli gelir 2017-2019 arasındaki üç yılda yatay seyretmiş ve 2020’de küçük düşüş yaşamıştır. Yine, satın alma gücüne göre düzeltilmiş ABD Doları cinsinden seri, sabit TL cinsinden seri ile bire bir doğrusal ilişkili olduğu için aynı trendi izlemiştir (Grafik 5).

Ülkelerin uluslararası piyasalarda borçlanma maliyetleri için bir ölçü olan kredi risk primi (CDS), Türkiye bakımından akran ülkeler ve gelişmiş ülkeler arasında en yüksektir. CDS priminin yüksek olması, uluslararası finans piyasalarından daha yüksek faizle borçlanma anlamına gelmektedir. Finans piyasalarındaki yatırımcılar, yatırım kararlarında, ülkelerin CDS primlerini dikkate alırlar. Ekonomik ve siyasi yapısı istikrarlı, tasarruf-yatırım dengesinde sorun yaşamayan, döviz kazandırıcı ve harcayıcı faaliyetleri dengelenmiş olan, dış borçları çevirmede belirli bir istikrara sahip olan, hukukun üstün olduğu, işleyen etkili bir hükûmete sahip ülkelerde CDS priminin düşük olması beklenir. 8 Şubat 2021 tarihinde Türkiye’nin CDS primi 292, Brezilya’nın 149, Rusya’nın 89, Meksika’nın 84, Endonezya’nın 69, Çin’in 29, İngiltere’nin 17, Japonya’nın 15 ve Danimarka’nın 8’dir.

CDS’lerde Türkiye’nin akran ülkelerden dahi bu kadar negatif ayrışmasını tamamıyla uluslararası bir komployla izah etmek, durumun anlaşılmasına yeterince yardımcı olmaz.

Türkiye’nin kredi reytingleri

S&P ve Moody’s gibi kredi derecelendirme kuruluşları ile Türk hükûmet yetkililerinin yıldızı 2013 yılından bu yana bir türlü barışmamıştır. Türk ekonomisinin uzun vadeli TL ve yabancı paraya yönelik kredi notlarında gerileme olduğunda, Türk hükûmet yetkilileri derecelendirme kuruluşlarına ağır eleştiriler yöneltmekte ve hesaplamalarının yanlış olduğunu belirterek bu kuruluşların kasıtlı davrandıklarını ima etmektedirler. Ancak, kredi notlarında artışlar yapıldığında, bu kuruluşlara yönelik olumsuz tek bir yorum veya habere rastlamak pek mümkün olmadığı için, not kırıldığında verilen tepkinin politik kaygılarla verildiği izlenimi uyandırmaktadır. 2003 ve 2020 yılları için Türkiye ekonomisinin kredi notları neredeyse aynı düzeydedir. Hâlbuki söz konusu yıllar arasındaki dönemde, bir ara, Türkiye yatırım yapılabilir ülkeler kategorisine yükselmişti. Ancak zaman içinde ortaya çıkan olumsuz gelişmeler ve düşük ekonomik performans, Türkiye’yi başladığı noktaya geri götürmüş oldu. İran, Irak, Suriye gibi komşu ülkelerdeki gerilim, çatışma ve savaşlar, Türkiye’nin yaşadığı gerginliklere tuz biber olmakta ve uluslararası finans piyasalarındaki görünümünü daha da kötüleştirmektedir (Tablo 1).

Tablo 1- Türkiye’nin Kredi Dereceleri

Kamu Borç Yönetimi Raporu, Hazine ve Maliye Bakanlığı, süreli.

Türkiye’de özgürlükler, haklar, insani gelişme ve yolsuzluk algısında durum nedir?

Freedom House kuruluşu, 2020 yılı raporunda, son 10 yılda özgürlüklerde en fazla gerilemenin olduğu üç ülkeyi Burundi, Türkiye ve Mali olarak sıralamaktadır. Politik haklar ve sivil özgürlüklerin en fazla azaldığı diğer ülkeler, ağırlıklı olarak İslam ülkeleri ve Afrika’daki ülkelerdir.

2012’den başlayarak artan iç gerilim ve 15 Temmuz darbe teşebbüsü sonrası alınan önlemler, Türkiye’de mülkiyet güvenliği, politik haklar ve sivil özgürlükler konusunda ciddi bir performans gerilemesine neden olmuştur. Devlet nezdinde referans verilen ve başka ülkeler nezdinde tavsiye ve koruma gören sivil toplum teşkilatı formundaki bir yapının ülkesinde askerî darbe yapmaya kalkması, devletin bu yapıyı terör örgütü ilan ederek tutuklama, müsadere ve kamu görevinden çıkarma önlemleri alması, Türkiye’nin uluslararası derecelendirme kuruluşlarındaki görünümünü olumsuz etkilemiştir. (Tablo 2). Tabloda yer alan göstergelerde, Türkiye’nin göreli olarak daha az dezavantajlı oldukları insani gelişme, iş yapma kolaylığı ve rekabetçiliğidir. Türkiye’nin gerileme gösterdiği göstergeler ise politik haklar ve sivil özgürlükler, yolsuzluk ve mülkiyet haklarıdır. Her iki gösterge seti bakımından da FETÖ darbesi ve ardından alınan önlemlerin etkilerinin büyük ölçüde belirleyici olduğunu söylemek mümkün.

Tablo 2- Uluslararası Göstergelerde Türkiye’nin Performansı: Haklar ve Özgürlükler

Kaynak: Freedom House, Heritage Foundation, Transparency International, UN Development Programme, The World Economic Forum, World Bank Doing Business, IPRI International Property Rights Index.

Bu manzaradan ne kadar ümitli olabiliriz?

Liberalizm üç temel hakkın güvence altına alınmasını öngörür: Hayat, hürriyet ve mülkiyet. Yazının dibacesinde de belirttiğim Türkiye’nin temel yapısal sorunları, maalesef bu üç temel ilkenin devlet kurgu ve işleyişinde yeterince dikkate alınmamasından kaynaklanıyor. Bazı toplum kesimlerinin diğerleri üzerinde bu üç ilkeyi çiğneyecek şekilde üstünlük tasavvurları, çatışmaların sürgit devam etmesini garanti ediyor. En özgürlükçü, devrimci ve sivil toplumcu liderler, tahammül ve hazım kapasiteleriyle orantılı olarak er ya da geç devletin söylemini kutsama kervanına katılmaktalar. Batının yaşadığı özgürlük ve refah serüvenini yaşamadan da ders almanın mümkün olduğunu gösteren farklı derecelerde başarılı Japonya, G. Kore, Şili, Hindistan, Malezya gibi örnekler bulunmaktadır.

Yüzyıllarca siyah köleliğini uygulayan ABD’de bir siyahın Başkan, İngiltere’de Türk soylu birinin Başbakan ve Müslüman birinin Londra Belediye Başkanı olması, birçok Avrupa ülkesinde göçmenlerin bakan ve belediye başkanı olmaları, Türkiye’nin üye olmaya çalıştığı Batının olumlu yönünü görme bakımından kayda değerdir.

Kısmen demokrasiyi deneyimlemiş Türkiye ve Hong Kong gibi ülkelerde geriye, otoriter rejime dönüş gerçekçi bir yaklaşım değildir. Bu tür bir hareketin büyük iç çatışmalara ve kırılmalara yol açacağını, diğer ülke örneklerinden rahatlıkla görebiliriz. Nitekim Çin gibi demokratik tecrübeye sahip nesillerin bulunmadığı otoriter bir ülkede bile, artan zenginliğin siyasi özgürlük ve politik haklara yönelik reform taleplerini artırdığı görülüyor. Hong Kong’un dünyanın ilgisini çekmesi, Çin’in anakaradaki politikalarını bu özerk bölgede de uygulama çabalarının sonucudur. Türkiye, son günlerde dile getirdiği hukuk ve ekonomi reformunu temel insani değerler üzerine bina ederse anlamlı ve sürdürülebilir bir reform sürecini kurgulamış olur ve yurttaşlarının geleceğe güvenle ve ümitle bakmalarına daha çok hizmet eder.

Tarihi sürekli yeniden inşa ederek geleceği bu doğrultuda kurgulamak, demir perde ülkelerinde gördüğümüz gibi distopyalara götürüyor. Türkiye’nin toplumsal, hukuksal ve ekonomik alandaki son açılımı 2002’deki büyük kalkış ile kendini göstermişti. O büyük sıçramayı yeniden ve yeni bir bakış açısıyla kurgulamak ve sistemimizi yeni teknolojilerin sağladığı imkânlarla hayat, hürriyet ve mülkiyet değerlerini esas alacak şekilde işletmek bizim elimizde. Bu ilkelerin esas alınmasına engel yasal ve kurumsal ne varsa, birey ve toplum olarak hepimizin geleceği için de tehdit olarak görülmeli ve bertaraf edilmelidir. Türkiye, kaldığı yerden devam ederse, hem kendine hem insanlığa büyük hizmet edecektir.

Akif Çarkçı –

Mehmet Akif Ersoy (20 Aralık 1873-27 Aralık 1936) denilince aklımıza gelen ilk esaslı kavram istiklaldir. İstiklal, kelime kökeni itibarıyla Arapçadan dilimize geçmiş olup, bağımsızlık anlamına gelmektedir.  İstiklal Marşımızın yazarı Mehmet Akif Ersoy, istiklal kavramı ile öylesine özdeşleşmiştir ki, bağımsızlık ya da istiklal denilince zihnimizde oluşan ilk karşılık Mehmet Akif ve İstiklal Marşıdır. İstiklal Marşının kabul edilişinin 100.yılı münasebetiyle, TBMM’nin aldığı bir kararla, 2020 yılı İstiklal Marşı Yılı olarak ilan edildi. Bu kapsamda ülkemizde Mehmet Akif Ersoy ve İstiklal Marşı temalı bir dizi etkinlik gerçekleştirilecek. Kamu kurumları, STK’lar, üniversiteler ve pek çok kuruluş Mehmet Akif’in yaşamını, düşünce hayatını, eserlerini inceleyen çeşitli faaliyetler yürütecekler. Bu faaliyetler yürütülürken gözden kaçırılmaması gereken en önemli nokta Mehmet Akif Ersoy’un çok yönlü kişiliğidir.

Mehmet Akif, büyük bir şair olmakla birlikte aynı zamanda büyük bir dava ve aksiyon insanıdır. Bu iki önemli özelliğe ek olarak Mehmet Akif iyi bir edebiyatçı, hem âlim hem entelektüel kimliği ile öne çıkmış bir mütefekkir ve bir ahlak adamıdır. Ayrıca Akif, veteriner hekim, vaiz, şair, öğretmen, sporcu, hafız, mütercim, milletvekili gibi çeşitli formasyonları üzerinde barındırmayı başarmış bir kişiliktir.

Osmanlının son dönemine ve Cumhuriyetin ilk yıllarına şahitlik eden Akif, temelde bir Osmanlı münevveri ve bir meşrutiyet aydınıdır. Literatürde ilk kuşak İslamcılar arasında sayılan Mehmet Akif, ikinci kuşak İslamcıların bazı özelliklerini de taşıyan sıra dışı bir düşünce adamıdır. Birinci kuşak İslamcı aydınlar daha çok medrese eğitimi kökenli iken ikinci kuşak İslamcılar daha çok modern eğitim kurumlarından yetişmiş, Batıda tahsil görmüş kimselerdir.

Mehmet Akif babasının ilmî kimliğinin sağladığı imkânlar vasıtasıyla hem medrese tipi eğitimden hem de Tanzimat-Meşrutiyet döneminde ortaya çıkan modern eğitim kurumlarından yetişmiştir. Babası İpekli Tahir Efendi Fatih Medresesi müderrisliğine kadar yükselmiş, padişahın meşhur huzur derslerine katılmış bir zattır. Mehmet Akif babasından Arapça ve Farsça dersleri almış, İslami ilimler noktasında ilk eğitimini babasının çevresindeki medrese ulemasından tahsil etmiştir. Rüştiye mektebinden sonra Mülkiye Mektebi’ne üç yıl kadar devam eden Akif babasının vefatı üzerine bu okulu yarıda bırakmış, Halkalı Baytar Mektebi’nden birincilikle mezun olarak dönemin en önemli pozitif bilimler okullarından birisi olan veterinerlik mektebinde eğitim hayatını tamamlamıştır. Nihai kertede Mehmet Akif’in yetiştiği sosyal çevrenin özelliklerine bakacak olursak Akif’i yetiştiren üç önemli unsurun ev, mahalle ve mektep olduğunu görürüz. Arkadaşı Mithat Cemal’in yerinde benzetmesiyle Mehmet Akif “Kur’an’lı bir ev”, “pehlivanlı bir mahalle” ve “rasathaneli bir mektepte” yetişmiştir. İslami bir hayatın yaşandığı, annenin son derece dindar, babanın da bir o kadar dindar ve âlim olduğu bir ev, Kıyıcı Osman Pehlivan’dan güreş dersleri alınan, yüzme, at binme ve sair sporlara ilgi duyulan bir mahalle ve nebatat laboratuvarı, kimya tahlilhaneleri bulunan bir mektep Mehmet Akif’i hem beden hem akıl hem de maneviyat yönünden yetiştiren amiller olarak öne çıkmaktadır. 

Mehmet Akif hem geleneksel eğitim kurumlarından birisi olan medrese sisteminden hem de Tanzimat-Meşrutiyet dönemlerinin ürünü olan modern eğitim kurumlarından yetişmiş, beslenmiş bir şahsiyettir. Ayrıca Mehmet Akif ve yaşıtları, aslında İmparatorluktan Cumhuriyete geçiş döneminde çok köklü ve büyük değişimlere şahitlik etmiş bir ara kuşak özelliği de taşımaktadırlar. 

Mehmet Akif’in çok yönlü kişiliğinin en belirgin iki damarından birisi edebiyatçı-şair-fikir adamı üçlüsünden müteşekkil aydın kimliği, ikincisi ise aksiyon ve harekete dayalı dava insanı kimliğidir. Mehmet Akif gerek Osmanlı’nın son döneminde gerekse Millî Mücadele döneminde üstlendiği kritik görevlerle sadece bir fikir adamı olarak değil aynı zamanda bir aksiyon adamı olarak da tebarüz etmiştir. Türk düşünce tarihinde bu iki vasfı da üzerinde taşıyan insan sayısı sınırlıdır. Mehmet Akif’i dönemin diğer münevverlerinden farklı kılan en önemli özellik bu olsa gerektir. Akif bu yönüyle yazdığını yaşayan, yaşadığını yazan bir mütefekkir ve dava adamıdır.

Osmanlı-Cumhuriyet dönemi İslamcıları arasında şair, yazar, vaiz, edebiyatçı kimliği ile öne çıkan Akif, hayatının bir diğer cephesinde devlet ve milletin âli menfaatleri için çeşitli coğrafyalarda aktif görevler üstlenmiş bir aksiyon insanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Mesela Balkan Harbinde yaşanan yenilgiden Osmanlı Müslümanlarının ders çıkarması gerektiğini vurgulayan ve bu konuda yoğun bir çaba sarf eden Mehmet Akif, daha bu gayesine ulaşamadan patlak veren I. Dünya Savaşında Osmanlı Devletinin aynı akıbete uğramaması için elinden gelen çabayı göstermiştir. Bu kapsamda Osmanlı Devletinin o dönemde müttefiki olan Almanya’ya dahi giderek milletine ve devletine hizmet etmekten geri durmamıştır. Alman İmparatoru II. Wilhelm, I. Dünya Savaşı cephelerinde Alman orduları karşısında savaşan Müslüman askerlerin İngilizlerden ve Fransızlardan daha gayretli bir şekilde savaştıklarını öğrenince ele geçen Müslüman askerlere Almanya ve Osmanlı Devletine karşı savaşmamaları konusunda dinî telkinlerde bulunabilecek yeterlilikte kişilerin Almanya’ya gönderilmesini Osmanlı Devletinden talep eder.  Enver Paşa bu işi üstlenebilecek iki isim üzerinde karar kılar. Bu kişilerden birisi Mehmet Akif, diğeri de Şeyh Salih El-Tunusi’dir. Mehmet Akif kendisine verilen bu görevi bir vatan ve din meselesi olarak telakki ederek Almanya’ya gitmiştir. Mehmet Akif bu seyahatte esir Müslümanların hangi sebeplerden ötürü İngiliz ve Fransız saflarında savaştıklarını öğrendikçe esasında sorunun temel nedeninin cehalet olduğunu açıkça görmüştür. Almanlar Mehmet Akif’i ve El Tunusi’yi bizzat cephelere de götürerek onların Müslüman askerlere hitaben yaptıkları konuşmaları megafonlarla dinletince düşman saflarında yer alan pek çok Müslüman askerin iltica ettikleri görülmüş, bunun üzerine de İngilizler ve Fransızlar Müslüman askerleri cephe önlerinden arka saflara kaydırmışlardır. Bunun dışında Mehmet Akif’in Arapça olarak hazırladığı bildiriler uçaklarla Fransız ordusunun Müslüman askerlerinin bulunduğu yerlere atılarak önemli bir propaganda faaliyeti de yürütülmüştür.

Mehmet Akif, Almanya seyahatinden döndükten sonra 1915 yılının Mayıs ayında Teşkilâtı Mahsusanın başkanı Kuşçubaşı Eşref Bey’in idaresindeki bir grupla dört buçuk ay sürecek olan Arabistan’ın Necid bölgesine bir seyahate katılmıştır. Bu seyahatin esas amacı bir şekilde İngilizlerle anlaşan Şerif Hüseyin’in isyan hazırlığına karşı Osmanlı devleti ve millet adına gerekli tedbirleri almaktı. Mehmet Akif bu seyahatin hatırası olarak da Necid Çöllerinden Medineye şiirini kaleme almıştır.

Mehmet Akif, II. Meşrutiyet’in ilanından yaklaşık dört gün sonra Kandilli Rasathanesi Müdürü Fatin Hoca’nın vesilesiyle İttihat ve Terakki Cemiyetine katılmıştır. Mehmet Akif Cemiyete üye olunurken yapılması şart koşulan yemine kendi ilkeleri çerçevesinde karşı çıkmış ve “Cemiyetin bütün emirlerine bilâ kaydü şart itaat” ibaresini reddederek, cemiyetin doğru olmadığına inandığı emirlerine itaat etmeyeceğini açık şekilde belirtmiştir. Böylece Cemiyet üyeliğini körü körüne kabul etmediğini açıkça ortaya koymuştur. Şerh konulan şartlı yemin sonrasında Mehmet Akif artık bir ittihatçı olarak siyasal faaliyetlerde bulunmaya başlamıştır. Ancak Mehmet Akif’in siyasal faaliyetleri bir fırkanın tarafı veya fanatiği olmaktan daha çok Osmanlı halkının, daha özel planda Müslümanların uyarılması ve yaşanan çöküş karşısında birlik olarak yeniden güçlü ve yetkin bir toplum ve devletin ortaya çıkmasını sağlamak adına yürütülen faaliyetlerdir. Bu anlayışın bir sonucu olarak yeri geldiğinde İttihat ve Terakki Cemiyeti kulüplerinde Arapça dersleri dahi vermiştir.

Mehmet Akif, Balkan Harbi sonrasında bu savaşta Müslüman halkın yaşadığı zulmü ve ıstırabı sık dile getirerek Müslüman halkın bu yıkımdan ders almasını canı gönülden arzulamaktaydı. Bu arzunun bir sonucu olarak Balkan Harbi sırasında halkı uyandırmak ve orduya yardım sağlamak amacıyla kurulan Müdafaa-i Milliye Cemiyetinin İrşad Heyeti üyesi olarak muhtelif camilerde vaazlar vermiş ve bu vaazları da daha sonra gazetelerde halka ilan edilmişti. Mehmet Akif’in bu kapsamda verdiği vaazlardan birisi “Irkçılığı, Particiliği Bırak: Savaş Var! Düşman Beş Saatlik Mesafede…” başlığını taşımaktaydı ki, bu oldukça dikkat çekicidir. Çünkü Balkan Harbi yenilgisinin en önemli nedeni olarak kabul edilen fırkacılık mücadelesi bir fırkaya taraf olan veya olmayan herkes tarafından kabul edilen tarihî bir hakikatti. Bu nedenle de Mehmet Akif birlik ve beraberliğin önemini vurgulayan böyle bir vaaz vermiştir. Bu vaazda “İslam’ın tayin etmiş olduğu ibâdât ile ahkâm, fertler arasında ittihadı temin içindir. Böyle iken maalesef görüyoruz ki: Müslümanlar kadar tefrika içinde kalmış; teşettüt içinde bunalmış bir millet yok!” diyerek öncelikle sorunu tespit ederek birlik ve beraberliğin sağlanmasının önemi üzerinde durmuştur. Bu noktada Mehmet Akif, İttihat ve Terakkinin aktif bir üyesi olarak değil vatanını, milletini, devletini seven bir aydın olarak hareket etmiş, kısır parti çekişmelerine taraf olmamış, daima birleştirici olmuş; şiir, yazı ve vaazlarında birlik fikrini ısrarla işlemiştir.  Mehmet Akif, İttihat ve Terakki Cemiyetinin üyesi olmasına rağmen özellikle Balkan Harbi’nden sonra Cemiyette ağırlık kazanan milliyetçilik düşüncesine sık itiraz ederek bu konuda Cemiyetin fikirlerini benimsemediğini ortaya koymuş ve arada din bağı olmadan yaşayamayacağımızı dile getirmiştir.

Mehmet Akif’in aksiyon insanı boyutunun en önemli cephesini ise Millî Mücadele döneminde gösterdiği yararlılıklar oluşturmaktadır. Akif burada da bir fikir ve aksiyon adamı olarak Anadoluyu karış karış dolaşmış, ülkenin düşman işgalinden kurtulması için canla başla mücadele etmiştir. Akif’in bu dönemi aynı zamanda ilk meclise Burdur Mebusu olarak seçilmesiyle aynı döneme denk gelmektedir. Aktif şekilde milli mücadelede rol alan ve Kuvay-ı Milliye’nin Anadolu’daki faaliyetlerine iştirak eden Mehmet Akif, İstanbul İngilizler tarafından işgal edilip Meclis-i Mebusan dağıtılınca Mustafa Kemal Paşa’nın milli mücadele sürecinde ulemaya ve udebaya duyduğu ihtiyaç üzerine Ankara’ya davet edilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 19 Mart 1920’de yayınladığı bir bildiri ile olağanüstü yetkiler taşıyan bir meclisin Ankara’da toplanmasının ve dağılmış olan milletvekillerinden Ankara’ya gelebileceklerin de bu meclise katılmalarının gerekli olduğunu bildirmiştir. Son Osmanlı Meclis-i Mebusan üyelerinden bazıları Ankara’da açılacak meclise katılmak üzere İstanbul’dan ayrılmıştır. Bu süreçte Mehmet Akif’in millî mücadeleye katılma ve Ankara’ya gitme düşüncesinin fiiliyata geçmesinde Mustafa Kemal Paşa’nın bir girişimi etkili olmuştur. Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa tarafından 8 Nisan 1920 günü İstanbul Heyet-i Merkeziye Teşkilatı’ndan Zafer Bey’e hitaben yazılan bir şifre telgrafın 10’uncu ve son maddesinde, “Burada ulemaya ihtiyaç vardır. Ali Bey’le görüşülerek Hoca Fatin, Şair Mehmet Akif Efendilerin ve sair tensip edileceklerin sür’at-i sevkleri” talimatıyla Mehmet Akif Ankara’ya çağrılmıştır.

Ankara Hükümetini ve Millî Mücadeleyi desteklemesi nedeniyle, İstanbul Hükümeti tarafından Darü’l-Hikmet’ül-İslamiye’deki görevine son verilen Mehmet Akif, Ankara’ya gelişinin ardından, yaklaşık 35-40 günlük bir süre içerisinde Eskişehir, Burdur, Sandıklı, Dinar, Antalya gibi yerleşim yerlerini dolaşmış, şehirlerin ileri gelenleriyle görüşmüş, Kuvay-ı Milliyecilerle temas kurmuş, vaaz ve konuşmalarla halka ulaşmaya çalışmıştır.

Büyük Millet Meclisinde nadir olarak söz alan ya da kürsüye çıkan Mehmet Akif’in daha ziyade halkı aydınlatarak Milli Mücadeleye maddi ve manevi desteklerini sağlamak için çeşitli merkezlere gittiği görülmektedir. Eskişehir, vekili olduğu Burdur, Sandıklı, Dinar, Afyon, Antalya bu kapsamda zikredilebilecek yerlerdir. Bunlardan başka Mehmet Akif, Burdur Mebusu olduğu dönemde Çankırı ve Kastamonu’ya da ziyaretlerde bulunmuş, Meclis tarafından resmi olarak bir buçuk ay izinli sayılan Mehmet Akif, Çankırı’da bulunduğu günlerde Çankırı Müdafaa-ı Hukuk Teşkilatı ve Çankırı Gençler Mahfeli ile temasa geçmiş ve bu cemiyetlerin yaptığı çalışmalarla ilgilenmiştir. 15 Ekim 1920 Cuma günü, Büyük Cami olarak bilinen Çankırı’nın en büyük camisinde, Ulu Camide bir vaaz vererek, ibadetler için özgür olmak gerektiğini, hürriyet olmadan yapılan ibadetlerin kabul olunmayacağını, kâfirin işgali altında olan halifenin de esir durumda olması münasebetiyle gerçek anlamda halife olamayacağını, Yunanlılara karşı cihat bayrağını açan Mustafa Kemal’in etrafında toplanılması gerektiğini vurgulamıştır.

Mehmet Akif, Çankırı’daki faaliyetlerinden sonra 19 Ekim 1920’de Kastamonu’ya geçmiş, İnebolu ve Kastamonu’da pek çok yerde milli mücadeleyi destekleyen görüşme, konuşma, yayın ve toplantılar yapmıştır. Mehmet Akif halkla ve şehrin aydınlarıyla münasebetler kurmuştur. Sebilürreşad Dergisinin üç sayısı Kastamonu’da çıkmış Mehmet Akif Kastamonu’da tefrika edilen dergileri halka dağıtmıştır. Buradaki ilk konuşmasını ise 19 Kasım 1920 günü Nasrullah Camiinde yapmıştır.

Görüldüğü gibi Mehmet Akif hayatı boyunca inandığı dava uğruna sadece fikren mücadele etmemiş bizzat cemiyet hayatının içine katılarak gerek Osmanlı’nın dağılma döneminde gerekse Millî  Mücadele döneminde devletin ve milletin kendisine tevdii ettiği görevleri yerine getirerek bir hareket ve aksiyon insanı olduğunu tescillemiştir. Sebilürreşad Dergisinin başyazarı sıfatıyla kaleme aldığı makaleler, Safahat isimli meşhur şiir kitabında karşımıza çıkan şiirler, çeşitli yazarlardan yaptığı tercümeler Akif’in fikir dünyasını ortaya koyarken, Teşkilat-ı Mahsusa bünyesindeki çalışmaları, Burdur Mebusu sıfatıyla Büyük Millet Meclisi ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinde Millî Mücadeleye verdiği açık destekler de Akif’in aksiyon boyutunu öne çıkaran faaliyetleridir. İşte buradan hareketle Mehmet Akif’in hayatına bu iki ana perspektiften bakmalı, Akif’i sadece bir Safahat şairi ya da İstiklal Marşı Şairi olarak değil aynı zamanda istiklal uğruna mücadele eden bir aksiyon adamı olarak değerlendirmek zorundayız. Bu iki boyuttan birisi eksik bırakıldığında Akif’i anlamak güçleşecek ve Akif’in düşünce dünyasına nüfuz etmek zorlaşacaktır. Din, vatan, istiklal, namus, ilim, fen, terakki, toplum, millet, ümmet gibi kavramları düşüncesinin merkezine alan Akif’in çeşitli yönlerini öne çıkararak bazı yönlerini örtbas etmek, Mehmet Akif’e yapılan en büyük haksızlık olacaktır. Mehmet Akif hem bir İslam şairi, hem bir vatan şairi, hem de istiklal uğruna mücadele etmiş aksiyon insanı olarak sadece kendi döneminde değil kendisinden sonra gelecek kuşaklar üzerinde de derin etkiler bırakmış bir mütefekkirdir.

İstiklal Marşı yılı olarak ilan edilen 2021 yılında yürütülecek etkinliklerde Akif’in edebî ve fikrî şahsiyeti yanında, ideolojik ve siyasal kimliği de masaya yatırılmalı, bir aksiyon ve dava insanı boyutu da inceleme konusu edilmelidir. Akif’in edebiyatçılığı yanında önemli olan diğer yönü siyasal duruşu ve ideolojik yönelimleridir. İslamcılık, milliyetçilik gibi parantezler etrafında hayatı ve düşünce dünyası masaya yatırılan Mehmet Akif daha derinlikli araştırmalarla ve daha derinlikli faaliyetlerle anlaşılmaya çalışılmalı, Akif’in hayatı ve faaliyetleri törensel ritüellerden kurtarılmalıdır.