Ömer Demir –

Kalkınma ve ilerleme bağlamında bilme ve yapma ilişkisinde şeytan adeta ayrıntılarda saklıdır. Bir yerlerde işe yaradığı gözlenen bir bilgiye sahip olmanın, sahibi tarafından hemen hayata geçirileceği beklentisi, gerçek hayatta bir araya gelmeyen birçok örtük varsayım içerdiği için tahminlerde yanılgılara sebep olmaktadır.

Soruyu şöyle soralım: Şu an dünyanın belirli yerlerinde başarı ile hayat bulan uygulamaların bir kısmı maddi kaynak gerektiriyor, ama bir kısmının gerçekleştirilmesi için maddi kaynak en önemli gereklilik değil veya ihtiyaç duyulacak kadar kaynak kolayca temin edilebilecek seviyede olmasına rağmen neden gereği yapılamıyor? Örneğin bazı toplumlarda kötü bir şey olduğu yeterince bilinmediği için mi yolsuzluk, rüşvet veya kayırıcılık yaygın? Ya tembellik, disiplinsizlik, plansızlık, umursamazlık, sorumsuzluk için ne demeli! Niye bazıları sabahın erken saatinde kalkıp iş için yollara düşerken, diğerleri öğlene kadar tembel tembel yatıyor? Daha yakıcı soruya gelelim, görev ve sorumlulukları ehliyet ve liyakat esaslı dağıtmanın iyi bir şey olduğu yeterince bilinmediği için mi pozisyonlar ülkelerin çoğunda büyük ölçüde tanıdıklık ve yakınlık kriterine göre dağıtılıyor? Sebep böyle bir kritik bilgiden yoksun olunması mı?

Bu konuyu açıklığa kavuşturmak için çok uzağa gitmeye gerek yok. Üniversitelerden örnek verelim. Dünyada iyi bir üniversitenin nasıl oluştuğu konusu, üzerinde biraz araştırma yapan hiç kimse için bir sır değil artık. Araştırma iklimi, akademik terfi ve öğrenci kabul sistemleri, kişi başına ayrılan kaynak vb. açılardan dünyanın önde gelen üniversiteleri birbirinden farklı araç ve yöntemler kullansalar da neyi, nasıl yaptıkları aşağı yukarı biliniyor. O zaman öncelikle akademisyenlerimize soralım: Nasıl oluştuğu büyük oranda bilinmesine rağmen her yıl sıralamalarda ilk başlarda yer alan “iyi üniversitelerin” aynıları veya benzerlerini niçin ülkemizde bir türlü hayata geçiremiyoruz? Üstelik üniversite günümüzde bütün toplumlarda adapte edilmesi en kolay görünen ve görece en nötr olarak değerlendirilen kurumlardan biri olduğu halde! Niçin üniversitelerimizdeki akademik üretkenliği bir türlü “ileri muasır üniversiteler” seviyesine çıkaramıyoruz? Bunu yapabilmek için hangi bilgimiz eksik? Akademik ilanlarımızı sadece akademik niteliği önde tutan ilkelere göre yapmamıza, insanların hangi ekol ve çevrelerden geldiğine değil üretkenliğine, akademik verimliliğine bakmamıza; dersleri öğretim üyeleri arasında dağıtırken sadece en iyi dersi kimin vereceğini göz önüne alarak iş bölümü yapmamıza; günlük jargonla söyleyecek olursak dersleri Bologna formlarında tanımlandığı şekilde ve içerikte yapmamıza; ders içeriklerini hazırlarken en son bilgi ve gelişmeleri sürekli dâhil etmemize; verimli ders ve bilimsel ortamı oluşturma dışındaki kriterleri elimizin tersi ile itmemize mani olan nedir? Senatolar veya yönetim kurulları uygun kararlar almada yetkisiz olduğu için mi? Veya parlamentomuz üniversiteleri istenen seviyede etkili ve verimli kılacak, daha da genişletelim, bütün yetkisizleri yetkili kılacak, kapsamlı bir yasal düzenleme yapma imkânından yoksun olduğu için mi?

Sorunun kapsamını genişletelim. Neden parlamento üyelerimiz ülkemiz için gerekli olan düzenlemelerin yapılma sürecinde uzlaşma odaklı bir yaklaşım yerine parti desteğine göre kamplara ayrılmayı olağan çözüm yöntemi olarak görüyor? Bunun sebebi, kazanımların güvenli ve kalıcı olmasının yolunun mensubu olduğu grup çıkarlarını savunurken diğer gruplarla uzlaşma sağlamaya bağlı olduğunu bilmemeleri mi yoksa parlamentoya seçilen üyelerin toplum ortalamasından sapan bir erdemlilik sorunu olması mı? Parlamento üyeleri serbest seçimlerle belirlendiğine göre öyle olmadığı aşikâr. O zaman neden en uygun düzenlemeleri hızlıca yasalaştırıp sorunları çözmüyoruz?

Benzeri soruları herkes ayrı ayrı olarak kendisinin en iyi bildiği konu ve özellikle de yaptığı iş ve icra ettiği meslek için kendisine soruversin. Öğretmenler, yargıçlar, savcılar, avukatlar, antropologlar, iktisatçılar, sosyologlar, tarihçiler, iş adamları, mimarlar, boyacılar, sıvacılar, perakendeciler, toptancılar veya Lâz müteahhitlerin tek tek cevaplarını alıp kaydettiğimizi düşünelim. Muhtemelen herkes son tahlilde yeterli maddi ve beşerî sermaye eksikliği; başlangıç şartlarının ülkeye özgü farklılık arz eden durumu; yerleşik güç dengeleri, kültürel sorun çözme, iş yapma ve karar verme alışkanlıkları; yetersiz hukuki düzenlemeler; makro düzeyde kararlar için siyasal aktörlerin günü kurtaran, geleceği yeterince göremeyen, görse de yeterince kaygı etmeyen kararlarına sorumluluğu yükleyen bir açıklama ile gelecektir.

Bu saydığımız gruplardan hiç birisi, sorun çözümünde “İşlerin nasıl daha iyi yapılacağını bilmiyoruz, bilsek yapmaz mıyız!” (yani sorun temelde bilgi eksikliğinden kaynaklanıyor) demeyecektir. Bu durumda biliyor olmanın önemli bir adım olduğunu, ama sadece bunun yapmak için yeterli olmadığını, ek olarak başka faktörlerin de bir araya gelmesi gerektiğini söylemek zorundayız. Bu başka faktörler o kadar önemli ki, biliyor olmayı, zaman zaman en çok ağırlık vereceğimiz faktör olmaktan çıkarıyor. Onlara biraz yakından bakalım.

Bilmek Değil, Kimin Bildiği Önemli

Burada meramı daha kolay anlatmak için bilgiyi, sonunda eylem veya uygulama olunca işlevsel hâle gelen bilgi ve bireysel kararlar ile toplu eylemler için yapılacak olana ilişkin bilgi olmak üzere iki ana gruba ayıralım. Somut örnek olarak da ilkine bir malı üretmeyi, ikincisine de bir alanda düzenleme yapmayı vererek aklımızda tutalım. Her iki kategorideki bilginin bir şekilde varlığı, onun gerekli olduğu yerde ve biçimde hayata geçmesi için yeterli olmaz. Niçin mi?

Eldeki kaynakların, bir mal ve hizmetin şimdikinden değişik bir şekilde üretilmesinde kullanılması halinde daha ucuza mal edilebileceği veya şimdikinden daha farklı bir ihtiyacı giderebilen yeni bir malın üretiminde kullanılabileceğini bilen kişi aynı zamanda bunu hayata geçirecek bir girişimci değilse o bilgi refah artışına yol açan bir bilgi hâline gelmez. O sebeple iş dünyasında sadece bilen değil inisiyatif ve risk alarak bilgisinin gereğini yapan kişiler (girişimciler) öne çıkarlar. Bu yüzden girişimci veya yenilikçi, bir fikri ilk kez dile getirene değil, onu kullanılabilir bir mal ve hizmete dönüştürene denir. Kısaca özel mal ve hizmet üretim sürecinde bir bilginin bir ya da birçok insanın zihninde oluşması veya olması, onun hayatı dönüştüren bir sürecin parçası haline gelmesini sağlamaz.

Benzer bir durum kamusal boyutu ağır basan bilgiler için de geçerlidir. Kimisi alanın uzmanı, kimisi de sıradan olmak üzere birçok insan ortak işlerin nasıl yapılması gerektiğine dair, hayata geçirilmesi halinde işe yarayacakparlak fikirlere sahiptir. Ama refah artışı sağlamak için buna dönük bir fikrin sadece var olması değil, onu hayata geçirecek kişilerin de var olması önemlidir. Bu sebeple bazı fikirlerin topluluğun tümünü veya makul sayıda çoğunluğunu bağlayıcı kararlar alma konumunda olanların zihninde oluşması gerekir. Örneğin bir kamu kurumunda alanında ihtisas sahibi çok iyi uzmanların, her bir durumu detaylı biçimde irdeleyen raporlar hazırlamaları ilk adım olarak önemlidir. Ama bundan da önemlisi o bilgileri kullanarak kurum adına karar verecek konumda olanların üretilen bu bilgilere karşı olan tutumlarıdır. Ortak karar merciinde yetkili olanların hem bilgiye ulaşmaları hem de ulaştıklarında onun gereğini yapmaları bazı işlem aşamalarını gerektirir. Bu aşamaları geçmek sanıldığı kadar kolay olmamaktadır.

Her şeyden önce, her toplumda kamu adına ortak kaynak ve yetki kullananların bilme kanalları önemli bir sterilizasyondan geçer. Sınırlı sayıdaki üst karar vericinin bilgi ağına girmek her bilgiye kolay kolay nasip olmaz.

İkincisi, yeni bilginin peşinde koşmak, onu elde etmek için zihinsel enerji, zaman, emek ve mali kaynak harcamak gerekir. Ayrıca bir toplumda alışılagelen ve şimdiye kadar yapılanların dışında bir şeyler yapmayı öngören bilgi sadece bu saydıklarımızı yapmayı değil, aynı zamanda risk almayı da gerektirir. Konum ve sorumluluk alma durumuna bağlı olarak bireylerin hesaplamaları gereken risk dereceleri de değişir.

Kamusal alanı düzenlemede, yani tam veya yarı kamusal mal üretmeye dönük bilgileri toplumun ortak karar süreçlerinde kullanıp kullanmama tutumunun oluşumunda, toplumdaki ortak güç kullanım kanalları nihai sözü söyler. Bu sebeple karar süreçlerini şekillendiren güç hiyerarşisinin farklı aşamalarında bulunanların aynı bilgiyi hayata geçirme iradesi farklılık gösterebilir. Bir uzman ile bir daire başkanının risk dağılımı farklıdır. Risk sonuçları bilinmeyen birçok kararın niçin alınamadığı, alanın uzmanları için iyi bir dedikodu malzemesidir. “Ben olsam…” diye başlayan birçok öneri, “olsam” denen gerçekleştiğinde rafa kalkmaya başlar. Bunun niçinlerini açıklamaya çalışan kocaman interdisipliner (psikoloji, sosyoloji, ekonomi, antropolojiyi bir araya getiren) bir literatür vardır.

Öte yandan bazı sebep-sonuç ilişkileri bilgi sahibine kesin gibi görünse de, bir sorun olup olmadığı ancak uygulamada ortaya çıkar. Her eylemin önceden niyetlenmemiş birçok istenen veya istenmeyen sonucu olabilir. Pilot uygulamaların yapılma biçimi ve süresi önceden olduğu düşünülen ilişkilerin uygulamada sınanmasını sağlar. Bu amaçla da olsa deneme-yanılma için zaman ve kaynak ayırmak gerekir. Karar vericiler bireysel düzeyde kendilerine yüklenecek maliyetlerin (çıkarları zedelenen odaklar tarafından hedefe konma, hiyerarşideki konumunu kaybetme riski, mensup olduğu siyasal partinin seçimi kaybetme riski, medya önünde eleştirilmenin yıpratıcılığı, geri dönüşü olmayan kararlarda ortaya çıkabilecek hataların maddi ve vicdani sorumluluğu) olası getirilerinden (görevini hakkıyla yapmış olmanın huzuru, pozisyonunu koruma veya terfi etmenin sağladığı mali ve sosyal imkânlar, alkış, saygınlık vb.) daha az olduğu bilgilere meylederler. Bu soyut maliyet ve getirilerin nasıl hesaplandığı karar süreçlerinin nirengi noktasıdır ve her birey bulunduğu konumla mütenasip bir muhasebe kabiliyetine sahiptir. Yani ne kadar bilmiyormuş gibi görünse de bireyler oraya nasıl geldiğini ve nasıl kalacağını veya terfi edeceğini bilir. İşte bu tür bilgilerin benimsenme düzeyi, toplumsal iş görme kapasitesini belirleyen görünmeyen kurumsal yapıların temel taşlarını oluşturur.

Burada bir ayrıntıya dikkat çekelim. Bu görünmeyen kurumsal yapıları ayakta tutan bilgiler, farklılıklara odaklanan ve ayrıntılara dikkat çeken bilgilerden ziyade kısa, pratik ve bir nevi mucize çözümler barındıran bilgiler olur. O alanda uzmanlık düzeyinde bilgisi olanların farklı açılardan olası farklı sonuçları dile getiren açıklamaları yerine karar vericiler “kesinlik” vadeden önerileri seçenekler arasında öne çıkarır. Karar süreçlerinde aktif sorumluluk alanlar için iş hayatının hızlı temposunda durup ayrıntılı bilgi edinme hali, doğal olarak hız kesicidir. Üstelik fazla bilgi, her zaman en isabetli karar vermeyi sağlamaz, hatta tereddütleri artırıp kararsızlığa yol açabilir. O sebeple politik ve idari karar süreçlerinde “tek kollu danışmanların” çekiciliği daha fazladır.1

Sayılan tüm bu sebeplerle kamusal alanda işe yarayacak bilgilerin hayata geçirilmesinde ilk yapısal engel, çoğu bilginin onu bilmesi halinde etkili olacak kişilere zamanında ve uygun formda ulaşamamasıyla oluşur. Çünkü bilgi üretenler ile eylemde bulunanlar her zaman olabilecek en uygun iş birliği içinde olmazlar. Bu ayrışma biraz da işin doğasından gelir. Farklılık ve ayrıntılara odaklanan bilgi, ona dayalı çözüm üretmeyi geciktirir. Karar vericilerin vakitleri sınırlıdır. Güç dengesi filtrelerinden geçmeyi başaran bilgilerin en iyi çözümü içeren bilgiler olduğu söylenemez.

Ayrıca en iyi çözüm bilgisinin çözüm için karar verme yetkisinde olan kişide olması da sorunu tümüyle çözmez. Alınan kararın toplumsal meşruiyeti ve uygulayıcılar tarafından hakkıyla gereğinin yapılması başka birçok değişkenin sonucudur. Buradaki toplumsal meşruiyet (kabullenme) kavramını, kararın olası sonuçları konusunda ondan etkilenenlerin olumlu kanaatleri anlamında kullanıyoruz. Karardan etkilenen, özellikle de maliyet üstlenen kitleler, uzun vadede, kısa vadeli maliyetleri aşacak çok iyi sonuçlar vereceği görüşünü paylaşmıyorsa, kararın toplumsal meşruiyeti azalır. Bunun politik sonuçları seçim kaybettirir. Bu içsel bağlantıyı yakalayamayanlar ya da kitlelerin yanılmayacağı varsayımıyla yorum yapanlar çoğunlukla bu popülist politikacıları suçlar. Onlar “suçlu” olabilir, ama bu durum popülizmin kitlelerin kısa vadeli beklentilerinin hayata geçirilme aracı olduğu gerçeğini ortadan kaldırmaz. Üstelik popülizm gelişmiş-azgelişmiş ülke ayırımı yapmadan her toplumda taban bulan bir tutumdur. Bu tutumun taban bulmasında çoğu kez zor ve zahmetli olan yararlı bilgi peşinde koşmaktansa mistik olanı izleme, hikâyenin çekici gücüne teslim olma gibi kolaycı ve haz verici bir eğilimin kitlelerce kolay benimsenmesinin etkili olduğu söylenebilir. Popülizmin küreselleşmeden olumsuz etkilenen kesimlerin ona bir tepki verme biçimi olması bu özelliğini ortadan kaldırmamaktadır. Yani, her toplumda bir kısmı sadece bilişsel bir kısmı sosyo-politik ama temel özelliği görünmez olan kurumlar2 daima devrededir. Burada ara bir sonuç olarak başarılı toplumların, görünür ve görünmez kurumlarını aynı hedefe yönlendirmeyi sağlayabilen toplumlar olduğunu söyleyebiliriz.

Bu bağlamda üniversitelerimizin ülkemizin sorunlarını çözecek yeni bilgiler üretemediğini dile getiren çok tipik bir yakınmayı sık sık duyarız. Buna hiç itirazımız yok. Peki, sebep nedir? Bu şikâyeti dile getiren bürokratik veya politik liderlerin masalarında dünyanın en iyi üniversitelerinin en son üretilen araştırmalarının durduğunu; sürekli onları okuyor olmaktan sıkıntı duyduklarını ve “niçin sürekli elimizin altında tuttuğumuz bu bilgilerin benzerini hatta daha iyisini bizim üniversitelerimiz üretmiyor” biçiminde bir yakınma içinde olduklarını düşünmeyelim. Veya iş adamlarının “üniversitelerimiz ar-ge yapacak mezun vermiyor” diye şikâyet ettiklerinde ür-ge veya ar-ge için ayırdıkları kaynakları kullandıracak yeterli donanıma sahip mezun bulamadıklarını sanmayalım. Zira herhangi bir toplulukta, bireysel ve toplu karar süreçlerinde hangi bilgilere daha çok değer verilirse, bilgi üreten birimler de (kişi veya kurum) onların üretimine odaklanırlar. “Marifet iltifata tabirdir” kuralı burada ziyadesiyle geçerlidir. Eğer bireysel veya kamusal karar vericiler, karar ve üretim süreçlerinde sürekli ve yeniden denemek üzere yeni bilgilerin peşinde koşarlarsa, onları üreten kurumlar da kendilerine ona göre istikamet çizerler. Asıl sorun, bu kısır döngüyü ilk olarak kimin nasıl kıracağında düğümleniyor. Hangi durumda, sadece bazı bireylerin değil topluluğun ortak karar alma iradesi, sadece kısa değil orta ve uzun vadede üretken sonuçlar verecek biçimde hayata geçecek? Bunun altın bir formülünü arıyoruz, ama o formül de bir keşiften ziyade her toplumun kendine uygun biçimde meydana getireceği bir icada benziyor. Burada vadenin çok önemli bir değişken olduğuna dikkat çekelim.

Zaman, İsteksizlik ve Belirsizlik

Bilgi ve uygulama ilişkisi konusunda çok etkili olan bir diğer faktör de zamandır. Bir bilgi, onu kullanabilecek olan ile buluştuğu anda hemen kendisine uygulama imkânı bulamayabilir. Bazı sonuçlar zamanla ortaya çıkar. Özellikle kamusal mal niteliğindeki sonuçları ortaya çıkaracak bilginin kullanımı, hem karar süreçlerinin karmaşıklığı hem de karar verenlerin müşevviklerinin farklılığı sebebiyle, özel mal ve hizmet üretimindeki kadar hızlı ve kolay gerçekleşmez. Sonuçları bir nesil sonra ortaya çıkacak kararların alınmasını gerektiren bilgiler, elde hazır biçimde bulunsa da, uzun süre onları kullanacak kişileri bekleyebilir. Bunu çarpıcı biçimde ifade etmek için kamu kurumlarının arşivlerinde, yapılabilecek her reform için yeteri kadar raporun bulunduğu söylenir.

Buradaki sorunun iki boyutu var: Biri, sonuçları belirli bir zaman sonra ortaya çıkacak bilginin kullanımındaki isteksizliktir. İnsan eldeki kuşu daldakine tercih etmeye meyyaldir. Bu sebeple bugün elde edilecek az sonuçlar, gelecekte elde edilecek çok sonuçlara tercih edilir. Diğeri de uygulamanın başarısının kitlesel kabul gerektirdiği durumlarda (ancak herkeste olunca veya herkes yapınca işe yaradığında) nereden başlanacağına dair belirsizliktir. Bu isteksizlik ve belirsizliğin nasıl giderileceğine dair genel geçer bir çözüm yoktur. Burada da icat yapmak gerekir.

Örneğin bir toplumda kimler, “kendi mahallesinde” kısa vadede oluşacak bazı kayıplara (refah kaybı, bireysel konforun bozulması, kişisel fırsatların yok olması, mahalle baskısına direnme vb.) rağmen bireysel olarak, “ortak yarar” için yapılmasının uygun olduğu aşikâr olan işlerin gereğini yapmaya hazırdır? Herhangi bir bireyin bu hazır olma durumu şimdi değilse ne zaman gerçekleşecektir? Birey kendisini ne zaman hazır hissedecektir? Bu hazır ortamın oluşumu için nereden başlanacak, kim önce elini taşın altına koyacaktır? Belki elini taşın altına koyacak yeter sayıda gönüllü kişi bulmak mümkün olacak, ama bunu yaptıklarına değeceğine onları kim, nasıl ikna edecek?

Çoğu zaman görünmez, derinlerde saklı duran, hiçbir zaman asıl faktör olduğunu hissettirmeyen “ben(biz) yaparım(z), ama ya diğerleri yapamaz ise” güvensizliği; “ben fedakârlık yaparım ama diğerleri yapmazsa enayi yerine konmuş olurum” kaygısı veya “mevcut sorunları hiç kimse çözemez” umutsuzluğunun kalkınma veya ilerlemeye dair bilişsel engellerin başında geldiğini kesin olarak tespit ettiğimizi varsayalım. Diyelim sorunun kaynağını bulduk! Sıra geldi çözüme. Bu durumda bu bilgiyi esas alıp çözüm üretimine kim, nereden ve nasıl başlayacak? Bütün kademelerde okullarda eğitim seferberliği mi yapılacak? Yoksa çok izlenen film ve dizilere “istersek yapabiliriz”i açıktan empoze eden veya subliminal mesajlar veren mini senaryolar mı eklenecek?

Yukarıda da ifade edildiği üzere birçok konuda işe yarar bilginin elde olmasının yanı sıra o bilgileri geçerli kılacak tutumların da kitleselleşmesine ihtiyacı vardır. Elitler, sayıca az oldukları ve görece diyaloğa daha açık oldukları için bir bilgi ve tutumu onlar arasında yaymak görece daha kolay olabilir (cedel kabiliyetleri ve bireysel çıkar güdüsü daha güçlü ve benzerleriyle daha iyi organize oldukları durumlarda daha zor da olabilir). Ancak elitlerin temsilcisi oldukları veya öncülük ettikleri kitlelerin ikna olması, zorlu ve uzun bir süreç gerektirebilir.

Burada iki aşamalı bir süreç var: Önce bu bilginin öngördüğü tutum topluma mal edilecek, sonra da etkili biçimde kullanılacak. Formül kolay görünüyor, ama konu nasıl yapılacağına gelince işler karışıyor biraz. Toplu davranışın hangi evrede (kaç kişi benimsediğinde) ve nasıl oluştuğu konusuna bakıldığında sayıyı oluşturan ana faktörlerin başında liderlerin rolünün önemli olduğu ortaya çıkıyor. Kitleleri, sorunlarının çözümünün nasıl olacağını bildiğine ikna edecek, çevresindekilere büyük güven veren ve mevcut imkânları en güzel şekilde seferber edeceği düşünülen liderler çıkarabilen topluluklar sorun çözmede daha kolay organize oluyorlar. Ama bazı toplumların iyi liderler çıkarırken, diğerlerinin niçin çıkaramadığını veya iyi liderlerden sonra neden toplum liderliğinin bir türlü dikiş tutturamadığını (İbn Haldun’un kulakları çınlasın) tam olarak bilemiyoruz. Yani toplumsal iş yapma kapasitesini teşkil etmede çok önemli rolü olan etkili liderlerin bu kapasiteyi grubu oluşturan üyelerin her birinin lehine olacak biçimde kullanacağının hem bilinen sabit bir yolu hem de benzer sonuç vereceğinin garantisi yoktur. 3 Burada da başarılı uygulamaların örnek alınmasının yanı sıra yeni icatlara da ihtiyaç var. Kuşkusuz olayın dikkate alınması gereken başka boyutları da var.

Bir sonraki yazı: Geri Kalmışlık Üzerine 4: Bireysel İyilik Hâli Toplumsal İyiyi Getirir mi?

---

[

Daha önce yayınlanan bir yazıda1 Müslüman olmanın gerekleri olarak sunulanların tümünün Müslüman olmayı doğrudan ayrıştırıcı bir vasıf taşımadığını, farklı inançlara mensup kişilerin de o özelliklere sahip çıkabileceğini, bunların çoğunun ahlak ve genel değer yargıları içinde tüm inanç sistemlerinde hüsnü kabul gören özellikler olduğunu; bir bireyin Müslüman olup olmadığına dair yargıda bulunmanın ancak İslam’ın ayrıştırıcı vasıflarına bakılarak yapılabileceğini, bugünün dünyasında aşağı yukarı tüm toplumlarda yüksek düzeyde kabul gören ve neredeyse her biri kendi alanında başarı kriteri hâline gelmiş olan bol üretim, etkin organizasyon, etkili iş yapma yöntemleri, iş ve çalışma etiğine ilişkin standartlar, verimli işbirlikleri, güçlü toplumsal kurumlar ve başarılı politik sistemlerdeki konumlarına göre yapılan sıralamalardaki yerlerine bakılarak toplumların İslamlaşma düzeylerinin belirlenemeyeceğini ileri sürmüştük.

Diğer bir yazıda da2 Müslümanları ayrıştırıcı özellik taşımasa da İslam’ın da onayladığı, makul ve meşru gördüğü konularda Müslümanların çoğunlukta olduğu toplumların söz konusu olumlu özellikleri ile temayüz etmemesinin sebebinin İslam’ı yanlış anlamayla açıklanamayacağını, bu durumun İslam’ı yanlış anlama yanılgısı olarak nitelenebileceğini savunmuştuk. Bütün bunları doğru kabul etsek de ortada açıklama bekleyen apaçık bir soru hâlâ durmaktadır: Tamam, Müslüman olmak zengin olmayı, etkili sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel kurumlar kurmayı zorunlu kılmasa da, bu konuda geçmiş dönemlerde dünyaya örnek olacak bazı güzel uygulamalar olmasına rağmen, bu alanlarda, en azından son üç asırdır temayüz etmek bir yana sanki büyük bir mutabakat oluşturmuş gibi Müslüman ülkelerin hep arkalarda olmasının makul bir açıklaması var mıdır?

Bir yazı dizisiyle bu konuya dair görüşlerimizi aktaracağız. Hap niteliğinde analiz bekleyenlere kötü haber! Konu, kapsadığı insan çeşitliliği ve yayıldığı coğrafi dağılım nedeniyle, yani doğası gereği, tek cevabı olan ve evet-hayır kalıbında yanıtlanan soruları takip ederek sağlıklı biçimde tartışılabilecek nitelikte bir konu değildir. Bu sebeple genelleme yapmaya çalışmaktan ziyade sürekli ayrıntılara bakmayı, kazdıkça daha derine inmeyi gerektirmektedir, biz de onu deneyeceğiz.

Konuyu üç aşamalı bir akıl yürütme ile ele alacağız. İlk aşamada (ilk yazı) “bir küresel süreç olarak tüm toplumlar için bir ‘geri kalmış’ olma sebebi yahut sebepleri olabilir mi” sorusuna yakından bakacağız. Müslümanların da içinde yaşadığı tüm toplumlar için geçerli kesin bir geri kalmışlık sebebi olduğu yaklaşımı, aşırı basitleştirme ötesinde ciddi bir yanılgı olabilir mi? Yanlış anlaşılmaya meydan vermemek için hemen belirtelim: Bu tarz bir yaklaşımın, şimdi dünya üzerinde gördüğümüz gelişmişlik tablosunu yorum yaparak tersine çevirmek, geri kalmışlığa nostaljik övgüler dizmek, örneğin şimdi gelişmişlik olarak adlandırılan durumların aslında iyi bir şey olmadığını, insanlığı felaketlere götürdüğünü, bu nedenle gelişmemiş olanların avantajlı olduğunu söylemek için değil, gelişme yolundaki açık veya örtük önerilerin neleri atladığını görmek bakımından çok önemli olduğunu düşünüyoruz. Kısaca bunun sebeplerini irdeleyeceğiz.

Bunun bir devamı olarak ikinci aşamada, (ikinci, üçüncü ve dördüncü yazılar) “diyelim ki geri kalmış olmanın sebeplerini tam olarak tespit ettik, bu ne işimize yarayacak” sorusu üzerinde biraz düşüneceğiz. ‘Bu soru da nereden çıktı’ demeyelim. Bu sorunun sanıldığından daha mühim olduğu kanısındayız. Zira çoğumuzun zannettiği gibi “geri kalmış olmak” sadece nasıl “ileri” gidileceğine dair bir bilgi eksikliği veya yeterli kaynak yokluğu ile açıklanabilecek bir durum değildir. Bilgi eksikliği bir şeyi yapamıyor olmada çok önemli bir faktördür ama yapamayışı tümüyle açıklayan bir faktör de değildir. Yapmayı mümkün kılan bir kısmı açıkça görülen ama bir kısmı hemen fark edilmeyen başkaca çok önemli gereklilikler söz konusudur. Kısaca onlara değinecek, yeterli düzeyde biliyor olmakla sorunun aşılacağına umut bağlayarak bu konularda hazır reçeteler peşinde koşmanın olası bazı beklenmeyen olumsuz sonuçlarına işaret edeceğiz.

Son olarak da bu iki aşamayı da geçip, “geri kalma”nın, başta Müslüman topluluklar olmak üzere ileri gidememenin yahut başkalarının ileri gitmesini seyretmenin sebepleri arasında, bugün bilirsek işimize yarayacak olan “neler”in öne çıktığı konusunu ele alacağız.

İlkinden başlayalım:

“Nasıl”ı Bilmek “Niçin”i Bilmek İçin Yeterli mi?

Mukayese içerdiği için “geri” kalmışlık ancak “ileri” gitmişlere kıyasla anlaşılabilen bir durumdur. Çünkü “ileri” gitmiş bir toplum görmeyen, kendisinin “geri” kalıp kalmadığını fark edemez. Bu sebeple “geri” kalmışlık, zorunlu olarak, ancak “ileri” gitmişlik üzerinden kavramsallaştırılabilir. Buradaki kritik soru, sadece “ileri” gidenlere bakıp, diğerlerinin niye gidemediğini anlamak mümkün olabilir mi sorusudur. Çünkü çoğu zaman nasıl sorusunu bilince niçin sorusunu da biliyor izlenimi edinir, bundan yola çıkarak da “niçin değil”i kolayca bilebileceğimizi düşünürüz. Ama sosyal gerçeklik bundan daha karmaşıktır ve fazlasını yapmayı gerektirir.

Öte yandan “bazı toplumların yaptıklarını diğerleri niçin yapamamıştır” sorusu, örtük biçimde “ilerlemenin” herkesin gidebileceği bir yol olduğunu ve bazılarının o yoldan diğerlerinden önce gittiğini varsayar. Bu bakış hepimize oldukça sempatik görünebilir, ama tarihi bu şekilde ele almak zorunda mıyız? Yani hepimizin gidebileceği bir yolu birileri bizden önce mi keşfetti acaba? İcatlar ile keşifleri ayırmak işimize yarar mı? Bu sorulara biraz sonra tekrar döneceğiz.

Önce şunu belirtelim: Toplumların “geri” kalmışlığının sebepleri üzerinde koca bir literatür var. Onu özetlemek bile çok zaman alır. Ama bu konuda son noktanın konduğunu söylemek henüz çok zor. Çünkü insanlık tarihine geriye doğru baktığımızda birçok şeyin “nasıl” meydana geldiğine dair görece kuvvetli delillerle desteklenmiş bazı açıklamalarımız olsa da “niçin” o şekilde olduğunu tam olarak hâlâ bilmiyoruz.

Çok büyük bir verimlilik beklemesek de bu “nasıl-niçin” tartışmasını az da olsa yapmak, şimdiki durumun niye bu şekilde olduğunu anlamak için önemlidir. Çünkü bir süreci iyi betimlemek onu başka ortamlara aktarmak için işe yarayabilir ama niçin başka yerlerde ortaya çıkmadığını anlamaya aynı derecede katkı sağlamaz. Kısaca, nasıl sorusuna verilen cevapların niçin sorusuna verilecek olanların yerine geçmediğini göz ardı etmemeliyiz. Bu bağlamda çoğu zaman zannedildiğinin aksine, “gelişmiş” ülkelerin niçin gelişmiş olduğunu açıklayan, yani gelişmeyi betimleyen değil de gelişme olduğu düşünülen durumların neden başka yerlerde değil de şimdi olan yerlerde olduğunu ortaya koyan, tüm ülkeleri içine alacak kapsamlı bir açıklama ne yazık ki henüz yapılabilmiş değildir, üstelik “Batı nasıl ilerledi?” konusundaki “pozitif” ezberlerimizin bayağı iyi durumda olmasına rağmen. Bu pozitif ezberler arasında Batı dünyasında Rönesans dönüşümünün etkisi var; büyük çaplı dini reformların rolü var; kapitalizme ruh üflediği düşünülen Protestan ahlakı var (Max Weber); Romanın merkezi kurumlarının Germenlerin eşitlikçi karar süreçleri ile Avrupa’da “tesadüfen” örtüşmesi var (Daron Acemoğlu); coğrafi keşifler, bilimsel devrimler var, var oğlu var! İşin görece “olumlu” faktörlere vurgu yapan yanına işaret eden bu gelişmelerin olmadığı yerde de “ilerlemenin” olamayacağını söylemek, ne kadar sempatik gelse de, aslında bize katı bir nedensellik açıklaması sunmaz. Bu nedenselliğe takmış gibi olmayalım, ama öyle dünyanın gidişini açıklayacak büyük laflar edebilmek için nedensellik bağını ortaya koymak son derece önemli; ancak, onu da bir ara yaparız diyerek tehir edilebilecek bir unsur değil. Ayrıca olgusal ve mantıksal yönlerden tatmin edici nedensel bir açıklama sunmadan tüm insanların peşine takılacağı çağrılar oluşturmak da mümkün değil. O sebeple nedensellik önemli.

Konumuz bağlamında ilk başlangıç tespitlerinden biri, sonunda sürece katkısı olan her bir “olumlu” gelişmenin, neden başka yerlerde değil de şimdi olduğu yerde meydana geldiğinin kapsamlı ve makul bir açıklamasının hala yapılamamış olmasıdır. Yani niye o sosyal, ekonomik, politik, düşünsel vb. gelişme başka yerde değil de orada oldu? Niye dünya değiştiren o fikir başka yerdekilerin değil de oradakilerin /oradakinin (hatta oradakilerin hepsinin değil de aralarındaki bazılarının) aklına geldi? Niçin böyle bir yönetim tarzı üzerinde başka yerdekiler değil de oradaki insanlar daha kolay uzlaşma sağladı? Niçin başarı getiren böyle bir eğitim, çalışma, hukuk sistemi veya sosyal norm dünyanın başka yerlerinde değil de burada uygun ortam buldu? Niçin bazıları şu veya bu yolla biriktirdikleri servetlerini sefa sürecek torunlarına bırakmayı değil de araştırma yaptıracak, yapanları ödüllendirecek vakıflara aktararak bugünün uzun soluklu bilimsel çalışmalarına ev sahipliği yapmayı seçtiler? Neden bazıları birinin yaptığını diğerinin bozduğu bir süreç yerine, kurdukları düzenin insan ömründen daha uzun ömürlü olmasını sağlayacak uygun tedbirleri almayı ve düzenlemeleri yapmayı (değişik formatlarda tüzel kişilikler oluşturmayı) tercih ettiler? Bu sorulara başka soruları da ekleyerek uzatmak mümkün. Her bir açıklamanın alt unsurları için aynı sorular geçerliliğini koruyor. Bulduğunuz bir açıklama arkasından o açıklamaya mesnet oluşturan ilişkinin nedensellik bağını da gösterme talebi karşısında ilk anda yüzünüzü güldüren “buldum… buldum” hissi yavaş yavaş kaybolarak hevesinizi kursağınızda bırakıyor.

İnsanlık tarihine bu gözle bakıldığında, onun her insan topluluğunun aynı yoldan aynı tempo ile yürüdüğü bir yolculuk olmadığı gayet rahat biçimde görülüyor. Tamam, insanların benzer ihtiyaçları var ve o ihtiyaçları gidermek için benzer yollar izlemelerini beklemek gayet normal. Yağmurdan korunmak için birbirine benzer kurgusu olan barınaklar yapmışlar, kendilerini korumak için de silahlar. Ama bir o kadar da farklılıklar var. Doğada hazır bulunanlarda benzerlik, insan eliyle üretilenlerde de farklılık daha baskın. Tarih boyunca insan ürünü olan mal ve hizmetlerde benzerlikler ve farklılıklar arasında hangilerinin daha fazla olduğu konusu net değil. Çünkü farklılıkların büyük kısmı zaman içinde elenmiş. Örneğin şu an dünya üzerinde yaklaşık 6 bin dil var, bir zamanlar bu sayının 20 bin olduğu tahmin ediliyor. Bu farklılık azalmasına rağmen hâlâ var olan günümüzdeki muazzam farklılığı görmek için yeme-içme, giyinme, eğlenme, dil ve inanç çeşitliliğine bakmak yeterli fikir verebilir. “Son küreselleşme” ile rekabet edemeyen farklılıkların azaldığını, birçok sebeple benzerliklerin eskiye göre daha fazla artış gösterdiğini söyleyebiliriz.

Bunu söylerken insan toplulukları arasında bugün ortaya çıkan farklılıkların, hayatta kalış başarısı bakımından pozitif bir mesaj verse de bunun mutlak bir üstünlük içermediğini göz ardı etmemeliyiz. Yani bugün var olandan çok daha iyi olanların şu veya bu nedenle yok olmuş olabileceği ihtimalini yok saymayalım. Yakıp yıkılan medeniyetlerde nelerin kaybolduğunu tam olarak bilmiyoruz. Siyasal olarak mağlup olan toplulukların diğer alanlarda da mağlubiyeti getirecek durumda olduklarını söylemenin yanlışlığını anlamak için Moğol istilalarının sonuçlarını incelemek yeterli olabilir.

Ayrıca bugün Batı denen kültür havzasında, insanoğlu için yeryüzünde yürünebilecek en uygun yolun ta en başından beri diğerlerine göre daha iyi bilindiği söylenemez. Çünkü bugün başat hâle gelen yolun işaretleri dağınık biçimde birçok yerde mevcuttur. Bunu biraz açalım.

Ayrı Ayrı Çok Yerde Var Ama Neden Topluca Yok?

Kalkınma ve ilerleme tartışmalarında cevabı zor olan sorulardan biri, mikro düzeyde “ilerleme” olarak resmedilen her bir konuda benzer uygulamaların, kopuk kopuk dünyanın dört bir yanında farklı zamanlarda izine rastlamak mümkün olduğu halde (zenginlik getiren üretim yöntemleri, etkili hastalık teşhis ve tedavi usulleri, soyut ve felsefi düşünce pratikleri, adil idari ve hukuki uygulamalar, eşitlikçi gelir dağılımı, doğa dostu kalkınma politikaları, etkili eğitim kurumları, güçlü savaş aletleri ve teknolojileri… vb.) niçin son 300 yıldır Batıdakine benzer bir sonucun başka yerlerde değil de Batıda ortaya çıktığı sorusudur. Yoksa bugünkü medeniyet birikiminin unsurlarının izini sürdüğümüzde başta Anadolu, Mezopotamya, Çin, Mısır, Uzak Asya, Hint alt kıtası, Latin Amerika ve Afrika olmak üzere dünyanın değişik bölgelerine uğramadan bugüne gelinmeyeceği konusunda tarihçi ve antropologlar neredeyse hemfikir. Zira ilk bitki ıslahı ve hayvan evcilleştirmeleri, insanın iş görme kabiliyetini artıran ilk ev ve av aletleri, su kanalları ile toplu tarım, istikrarlı hayat sağlayan muhkem kaleler, çok amaçlı olarak kullanılan madenlerin keşfi, büyük ölçekli yerleşik nüfusun barınacağı yeraltı ve yer üstü büyük şehir tasarımları, saban, tekerlek, barut, kâğıt, tuz, sabun, kahve, şeker, kinin, patates, buğday, pusulanın keşfi, bağlayıcılığı olan hukuk sistemlerinin inşası ve muhakeme kabiliyetini geliştiren ve kültürleri kodlayıp gelecek nesillere aktaran destanlar, masallar veya hikâyelerin… vb. öncülerini bu farklı coğrafyalarda görmekteyiz. Başta Anadolu’da olmak üzere bugün harabe hâline gelmiş birçok eski yerleşim yerinin altında döneminin parlak ve büyük medeniyet uygulamaları yatıyor. Belki bir kısmının olduğu zamanki hâlini hiçbir zaman bilemeyeceğiz (geçmişin kozmik kamera kayıtlarını çözen bir kayıt sisteminin varlığı keşfedemez isek).

Yani, dünyanın dört bir yanında insanlar bugünü hazırlayan birçok keşif ve icatlar yapmış, dönemlerinde başka bölgelerde olmayan yenilikler gerçekleştirmiş, farklı alanlarda bugün bile sırları hâlâ tam olarak keşfedilemeyen (örneğin piramitler) harika işler başarmışlardır. İlk zamanlardan beri dalga dalga gerçekleşen küreselleşme süreçleri sayesinde birçok buluş ve icat bugün insanlığın ortak malı hâline gelmiştir. Ancak bu başarıların yoğunlaşarak tarihin kaydettiği en “büyük ilerleme” olarak resmedilen ‘bugün’ün oluşmasında bir araya geldiği yerin, dünyanın bu eski medeniyet merkezleri değil de Avrupa olmasının nedenleri hâlâ belirsizliğini muhafaza etmektedir.

Gelişmenin Tarihinde Bugün Olumsuz Görülen Kurucu Unsurlar da Var

Öte yandan, aynı “büyük ilerleme” sürecinde aktif rol oynamış ancak bugün “olumsuz” çağrışımı olan birçok unsur da var. Walter Benjamin bunu “her uygarlık belgesi aynı zamanda bir barbarlık belgesidir” meşhur cümlesiyle özlü biçimde ifade etmiştir. Medeniyet temsilciliği yapanlar işin ikinci yönünü hep unutma eğilimindedirler. Olayın her iki yönünü de kolektif hafızasında tutan toplumlar yok gibidir. Çünkü maşeri vicdanda ya kahramanlıklar ya da kendilerinin kahraman olmasını önleyenlerin barbarlıkları en büyük yeri alır.

Bu konu önemli çünkü geçmişte olmuş olmasına rağmen bugün insanların adeta yaşanmışlığını unutmak istediği birçok şeyin, bugün “büyük ilerleme” denen sürece hayati katkı sağlamış olması, bugün veya yarının nasıl inşa edileceğinde büyük bir ikilem yaratmaktadır. Belki de bu son “büyük ilerleme” aslında büyük oranda bu negatif unsurlar sayesinde mümkün olmuştur. Bu negatif unsurları sadece geçmişin bir parçası olarak görüp veya hiç olmamış sayıp, bugüne gelişi tam ve doğru anlayabilir miyiz? Başka bir deyişle bu olumsuz unsurları çıkardığımızda tarih şimdiki gibi olur muydu? Örneğin dünyanın farklı coğrafyalarından devşirilen (bir kısmı üzerinde o ülke yönetimlerine rağmen hâlen denetim sağlanmaya devam edilen) eskiden beri oralarda yaşayanlara ait olması makul olan doğal kaynaklara silah zoruyla el koyma; başta Afrika olmak üzere kolonileştirilen coğrafyalarda kullanılan ve bir kısmı da Batıya getirilen büyük ölçekli köle emeği; özellikle sanayileşmenin ilk yıllarında düşük ücret ve çok kötü çalışma koşullarında, günde 18 saate varan uzun çalışma süreleri; buluşlara zemin oluşturan sermaye birikiminin büyük oranda yüksek kârlar elde eden tekeller yoluyla sağlanması; ancak ülkeler arası ve ülke içi kanlı savaşların sonunda mümkün hâle gelen barış içinde birlikte yaşama deneyimleri… vb. olmasaydı bugün “büyük ilerleme” olarak alkış alan gelişmeler olabilir miydi?

Kısacası, sadece olumlu özellik atfedilen değil artık “bu çağda” hiç kimseye tavsiye edilemeyecek “olumsuz” faktörlerin de bugünkü “olumlu” kazanımların ortaya çıkmasına hayati düzeyde önemli katkıları var. Bu bağlamda belki de söz konusu “olumsuz” gelişmelerin olmadığı yerlerde (örneğin Osmanlıda) niçin “ilerleme” olmadığı sorusu hiç de anlamlı bir soru olmayabilir. Tıpkı, rakiplerini gözünü kırpmadan tek tek öldürerek büyük bir hükümdarlık kuran büyük bir “kahramanın” hayat hikâyesine muadil bir hikâyenin, kimseyi öldürmeye kıyamayan merhametli bir kişiden beklenememesi gibi. Bu bağlamda kendi tarihimizden bir örnek olarak bugün duyduğumuzda tüylerimizi diken diken eden “Acaba ‘kardeş katli’ uygulaması olmasaydı Osmanlının ömrü ne kadar olurdu ve tarihin akışı nasıl seyrederdi” sorusu üzerinde düşünmeyi (düşünce deneyleri yapmayı) deneyebiliriz.

Sonuç olarak, “büyük ilerleme”nin oluşum sürecine hayati katkısı olan ama bugünden geriye doğru bakıldığında negatif çağrışımları olan şeylerin tümüyle ayıklandığı steril bir ilerleme modelinin ortaya çıkarılmasının mümkün olup olmadığı iyi düşünülmelidir.3 Hemen aklınıza ar-ge gelecek biliyorum. Onun da masumiyetine ilerde kısaca değineceğiz.

Somut bir örnek olarak bugün tüm coğrafyalarda insanlığın ortak kazanımı olarak övgü alan Batı tipi demokrasilerin ortaya çıkışında, ulus devlet olma süreci içinde birbirine güç yetiremeyen toplumsal alt grupların aralarındaki çatışmaların yol açtığı ülke içi şiddeti ancak o yolla denetim altına alabilen, isyan ve iç savaşların kazandırdığı ayakta kalma deneyimleri, bugün hangi ülkeye tekrar yaşanabilir bir kurtuluş reçetesi olarak sunulabilir! Üstelik bu deneyimlerin çoğu, belirli toplumlara özgülüğü öne çıkan, yani benzer sorunlarla karşılaşan başkalarına garantili bir çıkış yolu sağlamayan özellikler gösteriyor.

“Etkin demokrasiler” geliştirmiş ülkelerin başka coğrafyalarda kendileri ile çıkar çatışması olan ülkelerde hiç tereddüt etmeden kendileri ile uzlaşan askerî veya sivil darbeleri desteklemeleri, hatta bizzat organize etmeleri; vekâlet savaşları görüntüsü altında kendi çıkarlarına hizmet ettiğini düşündükleri terör örgütlerini finanse etmelerinin çelişkilerini göz ardı etsek de, bugün dünyanın birçok yerinde yaşanan bu iç savaş ve çatışmaların sonunda o ülkelerde yaşayanlar için Batıdakine benzer bir şiddet ve kaostan kaçış deneyimi kazandırıp kazandırmayacağı hâlâ meçhuldür. Yani bu iç savaşlar, o toplumlara Batıdakine benzer bir “uzlaşma kültürü” getirebileceği gibi onları bir arada yaşayamayacak biçimde bitirebilir de. Zira elimizde her iç savaşın veya belirli aralıklarla tekrarlanan yahut belirli bir süre devam eden iç savaşların, sonunda çatışan gruplar arasında uzlaşma ile sonuçlanacağını gösteren bir kural yok. Kendi iç dinamikleri yanında gerektiğinde “uzak düşmanla” işbirliği yapılarak körüklenen iç çatışmaların birçok parlak topluluğu tarihten sildiğini unutmayalım. Kısacası, bugün iç savaş ve çatışma yaşayan toplulukların içinden geçtiği tarihsel süreç Batınınkiyle aynı olmak bir yana benzer bile değil. Çünkü bu toplulukların birbirleri ile ve kendi içlerinde çatışma hâlinde olmalarının sebepleri arasında Batının onlarla olan bugünkü ilişkilerinin de önemli rolü vardır. Bunu görmek için birleşmiş milletlerde yapılan oylama sonuçlarına veya daha somut olarak son 20 yılda başta Irak ve Suriye olmak üzere Ortadoğu’da olup bitenlere bakmak yeterlidir. Dünyanın farklı yerlerinde bugünün birçok iç çatışmasının arkasında, “gelişmiş” ülkelerin mevcut statükoyu devam ettirmeye dönük politikalarının rolü büyüktür. Bu durum, geçmiş deneyimin bugüne uyarlanmasının bir bilme sorunu olmadığını göstermesi bakımından önemlidir.

Burada ilk dikkat çekmek istediğimiz konu, hepimizin içinde yer aldığı bu küresel “ilerlemelerin” efradını cami ağyarını mani bir teorisini yapmanın zorluğu göz önüne alındığında, neden bazı toplumların zamanında bu gelişmelere ev sahipliği yapamadığı anlamında “geri” kalmış olmalarının sebeplerini ortaya koyan kapsamlı bir teori ortaya koymanın çok daha zor olduğudur. Çünkü analiz edilecek kitle o kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış ve farklı ekonomik, politik ve kültürel unsurlar barındırıyor ki, bunlar arasında onları ortak paydada buluşturan bu “geri kalmanın” ana sebeplerini bulmak ve onlara yol açan alt faktörleri tespit etmek nerdeyse imkânsız. O sebeple içlerinde Müslümanların da bulunduğu “geri kalmış” toplumların geri kalmışlık nedenlerini bulmak iğne ile kuyu kazmak gibi bir şey.

Burada akla gelen ilk çözüm olarak, gerçekleşmiş olan süreçlere bakarak buradan olmayışın sebeplerini çıkarmayı denemek geliyor. Yani bir şeyin bir yerlerde nasıl yapıldığı bilgisinden yola çıkarak başka yerlerde yapılamayışını açıklamaya çalışmak. Bu yöntem hem olgusal hem de bazı mantıksal zorluklar içeriyor. Aynen bir kişinin aklına bir fikrin geldiğini bilmenin, başkalarınınkine niçin gelmediğini açıklamak için yeterli olmaması gibi. Nedensellik içermeyen betimsel açıklamaları sebep-sonuç ilişkisiymiş gibi sunmak doğru değil. Peki, bu durumda bu konuda hiçbir şey söylemeyelim mi? Yok, onu demiyoruz. Söyleyelim ama her şeyi biliyormuşuz edasıyla ve büyük laflar ederek söylemeyelim. Koca tarihin yükünü birkaç değişkenin sırtına yükleyerek işin içinden sıyrılmanın doğru olmayacağının farkında olalım. Bilgimizin sınırlarının farkında olduğumuzu hissettirelim.

Sonuç olarak “gelişme” veya “ilerleme” bağlamında ne olduğunu epeyce biliyoruz ama niçin olanın başka yerde değil de olduğu yerde gerçekleştiğini tam olarak bilmiyoruz. Bu durum bize, gelişmenin niçin başka yerlerde olmadığı sorusunun cevabının pek de kolay verilemeyeceğini gösteriyor.

Bu durumda şöyle bir manzara ile karşılaşıyoruz: “İleri gitmenin” bile niçinlerini tam bilemiyorsak “geri kalmanınkileri” onların yokluğu olarak sıralayabiliriz. Bu da bir açıklamadır, ama ne işe yarayacağı biraz şüphelidir. Niçin şüpheli olduğuna bir sonraki yazıda değineceğiz.

---

[