M. Emin Zararsız –

15 Temmuz 2016 Darbe Teşebbüsünden sonra 2017 ve 2018 yılları Türkiye Cumhuriyeti siyasi sistemler tarihinde çok önemli dönüşümlerin yaşandığı yıllar olmuştur.

MHP Genel Başkanı Devlet BAHÇELİ’nin 11 Ekim 2016 tarihli Grup Toplantısında yaptığı çağrı üzerine başlayan süreçle birlikte, soğumaya bırakılmış bir tartışma yeniden alevlenmiş ve Başkanlık (Cumhurbaşkanlığı) Hükûmet Sistemi ile Parlâmenter Hükûmet Sistemi tartışmaları bu yıllarda çok yoğun bir şekilde gündem oluşturmuştur.

Bu süreçte ilk olarak 27/01/2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanunla Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemine geçiş için değişiklikler gerçekleştirilmiştir. Bu değişiklikler 16 Nisan 2017 tarihinde yüzde 85,4 katılımla gerçekleşen halkoylaması (referandum) sonucunda yüzde 48,6 hayır oyuna karşılık yüzde 51,4 evet oyuyla Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemine geçiş kabul edilmiştir.

Yapılan değişiklikte yeni sisteme geçiş için bir geçiş dönemi öngörülmüş, nihaî geçiş ise birlikte yapılacak ilk Cumhurbaşkanlığı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Seçimi sonucunda seçilen Cumhurbaşkanının görevine başlamasına bağlanmıştır. Anayasaya eklenen Geçici 21. maddede milletvekili genel seçimi ve Cumhurbaşkanlığı seçiminin 3 Kasım 2019 tarihinde birlikte yapılacağı hükme bağlanmış olmasına rağmen bu seçimler, yine Devlet BAHÇELİ’nin çağrısıyla erkene alınmış ve 24 Haziran 2018 tarihinde yapılan Cumhurbaşkanlığı Seçimi (ve Milletvekili Genel Seçimi) sonucu seçilen Cumhurbaşkanının (Recep Tayyip ERDOĞAN) 9 Temmuz 2018 tarihinde yemin ederek görevine başlamasıyla Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemine fiilen de geçilmiştir.

Hem Anayasa değişikliği ve halkoylaması hem de seçimler sürecinde hükûmet sistemleri çok tartışılmıştır. Ayrıca Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminin fiilen işlemeye başlamasından bu yana ikibuçuk yılı aşkın bir süre (31 ay) geçmesine rağmen gerek bu sistem üzerine gerekse genel olarak hükûmet sistemleri üzerine tartışmalar, zaman zaman geri plana düşse de gündemdeki yerini hep korumuş; akademik hayatta ise çok sayıda makale ve kitap yazılmıştır.

2019 yılında medyada yer alan haberlere göre Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine geçişin bir yılını değerlendirmek üzere Cumhurbaşkanlığı Külliyesinde Cumhurbaşkanı Yardımcısı Fuat OKTAY başkanlığında bir komisyon çalışmalara başlatılmış, ayrıca AK Parti Grup Başkanı Naci BOSTANCI ve Grup Başkan Vekili Bülent TURAN’ın açıklamalarına göre de Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminin bir yılı ve sistem değerlendirmesi yapılacağı ifade edilmiştir. Bu açıklamaların üzerinden uzunca bir süre geçmiş olmasına rağmen henüz bu çalışmaların seyrine veya sonuçlarına ilişkin bir açıklama yapılmamıştır.

Düşünce Platformunda 02/01/2021 tarihinde yer alan yazımızla Parlâmenter Hükûmet Sistemi ile Başkanlık Hükûmet Sisteminin olmazsa olmaz nitelikteki temel ilkelerini belirtmiş, 1982 Anayasasının ilk hâli ile getirilen parlâmenter hükûmet sisteminin de 2017 yılında geçilen ve halen uygulamada olan Cumhurbaşkanlığı (Başkanlık) Hükûmet Sisteminin de o yazıda belirtilen temel ilkelerden ve bu alandaki örnek modellerden önemli ölçüde farklılaştığını ifade ederek yazıyı sonlandırmıştık.

Yine Düşünce Platformunda 14/02/2021 tarihinde yer alan yazımızla Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminde yürürlükteki 1982 Anayasasında yer alan yürütmenin yetkileri, denetleme ve denge bakımından belirlenerek değerlendirilmiş, sonuçta doğrudan ve dolaylı yetkilerle ve bu yetkilerin etkileri ile birlikte değerlendirildiğinde yürütmeye (Cumhurbaşkanına) yasama ve yargı karşısında mutlak bir üstünlük verildiği tespiti yapılmıştır.

Bu yazımızda, geçen uygulama da dikkate alınarak, Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminin önceki yazılarımızda Başkanlık Hükûmet Sistemi için belirttiğimiz temel ilkeler, erklerin görev ve yetkileri, yasamanın (parlâmentonun) üstünlüğü ilkesi ve demokratik değer ve ilkeler bakımından bir değerlendirmesi ile mevcut sisteme yönelik önerilerimiz üzerinde durulacaktır.

Öncelikle ifade edelim ki, demokrasi en klasikleşmiş ve klişeleşmiş deyişiyle her türlü farklılığa karşı bir hoşgörü ve saygı rejimi olup azınlığın çoğunluğa karşı korunduğu bir sistemdir. Bir ülke ister parlâmenter hükûmet sistemiyle, ister başkanlık hükûmet sistemiyle, isterse yarı başkanlık hükûmet sistemiyle yönetilsin, bu sistemler demokratik ilkeler ve esaslar dikkate alınarak kurgulandığı sürece sorun oluşturmayacaktır. Elbette sistemler kurgulanırken bir yandan her ülke kendi tarihini ve geleneklerini dikkate alıyorken aynı zamanda uzun yılların tecrübesinden damıtılarak gelen bu sistemlerin olmazsa olmaz ilkeleri de dikkate alınmak durumundadır.

Önceki yazılarımızda da ifade edildiği üzere başkanlık hükûmet sistemi yasama, yürütme ve yargı erkleri arasında sert ayrılığın bulunduğu ve demokratik sistemler içinde kalmasını sağlayabilmek, otoriterleşmeyi önleyebilmek bakımından ise bu üç erk arasında kontrol/denetleme ve denge (check and balance) esas alınarak kurgulanan hükûmet modelidir. Ayrıca bu sistemde hem yasama hem de yürütme organları meşruiyetini doğrudan halktan (seçmenden) aldıklarından bu organların görevde kalmaları birbirlerinin karşılıklı onayına bağlı bulunmamaktadır.

Başkanlık hükûmeti sistemlerinin riske en açık yönleri, yürütmenin tek kişiden oluşması nedeniyle kontrol/denetleme ve denge sisteminin iyi bir şekilde kurgulanamamış ve oluşturulamamış olması halinde otoriter, hatta giderek totaliter sistemlere kayma riski taşımalarıdır. Bu nedenle başkanlık hükûmet sistemlerinin nirengi noktasını yasama, yürütme ve yargı erkleri arasındaki kontrol/denetleme ve denge sisteminin kurulması oluşturmaktadır.

Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminde her ne kadar başkanlık hükûmet sisteminin alametifarikası olan yasama, yürütme ve yargı erkleri arasında sert ayrılık oluşturulmuş ise de bu üç erk arasında sistemin gerektirdiği ölçüde kontrol/denetleme ve denge sisteminin oluşturulduğunu söylemek mümkün değildir.

Demokratik hukuk devletlerinde, hangi hükûmet modeliyle yönetilirse yönetilsin esas olan parlâmentonun üstünlüğünü sağlayabilmek ve yargının yasama ve özellikle yürütme organına karşı mutlak bağımsızlığını ve tarafsızlığını sağlayabilmektir. Mevcut haliyle Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, tek başına Cumhurbaşkanını yasamanın (parlâmentonun) ve yargının önüne geçirmiş, hem yasamayı hem de yargıyı tek başına belirleyebilen bir model olarak tasarlanmıştır. Diğer bir deyişle yasamanın üstünlüğü yerine yürütmenin üstünlüğü esas alınarak sistem oluşturulmuştur.

Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemine ilişkin önerilere geçmeden önce bir hususu belirtmekte yarar bulunmaktadır. Elbette Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemine geçiş için hazırlıklar yapılıyorken hazırlık komisyonunda yer alan siyasiler ve akademisyenler/uzmanlar önerilen her bir mekanizmayı muhtelif alternatifleriyle tartışmışlardır. Nitekim 05/02/2021 tarihinde SETA (Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı) tarafından düzenlenen Türkiye’nin Yeni Anayasa Gündemi konulu Web Panelde hazırlık komisyonunun iki etkili üyesi Prof. Dr. Yavuz ATAR ve Mehmet UÇUM bu hususa değinmişler ve bugün eleştiri olarak ileri sürülen çoğu konunun tartışıldığını ve bilerek şimdiki modelin tercih edildiğini ifade etmişlerdir.

Gerek ikibuçuk yılı aşan uygulama dikkate alındığında gerekse teorik olarak sistemin otoriter bir yapıya kaymasını önlemek, kuvvetler ayrılığını tam olarak tesis edebilmek, parlamentonun üstünlüğünü sağlayabilmek, erkler arasında sistemin gerektirdiği ölçüde kontrol/denetleme ve denge sistemini kurabilmek ve demokratik hoşgörü, saygı ve uzlaşı kültürünün yerleşebilmesine katkı bakımından Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi için aşağıdaki hususlar önerilir.

Elbette hiç kimsenin sempati duyduğu, taraftarı olduğu siyasi parti ile bu duygusal bağını kanunla yapılacak düzenleme ile engellemek mümkün olmayacağı gibi doğru da olmayacaktır. Ancak nasıl ki bazı kamu görevlileri için siyasi partilere üyelik konusunda yasaklamalar getiriliyorsa Devletin başı olan, Türkiye Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini temsil eden Cumhurbaşkanının kendi partisine oy vermeyen, sempati duymayan, taraftarı olmayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları tarafından da benimsenebilmesi için Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminde “Partili Cumhurbaşkanlığı” modelinden vazgeçilerek seçilen Cumhurbaşkanının varsa partisi ile ilişiğinin kesileceği veya partisinin yönetim organlarında görev alamayacağının kabul edildiği bir sistemin daha uygun olduğu düşünülmektedir.

Cumhurbaşkanı yardımcısının, Anayasada yer alan yetkileri dikkate alındığında (md. 106) bir adetle sınırlandırılmasının ve Cumhurbaşkanı ile birlikte seçilmesinin daha uygun olduğu düşünülmektedir. Bununla birlikte ülkenin siyasi gelenekleri nedeniyle seçimle gelmesine yönelik ileri sürülebilecek çekinceler dikkate alınacaksa, o zaman Cumhurbaşkanının atamayı yapmadan önce atayacağı kişi için parlâmentonun onayını aldıktan sonra atama yapacağı bir sistemin kurgulanması daha uygun olacaktır.

Başkanlık hükûmet sisteminin uygulamalarında, demokrasinin gereği olan uzlaşma ve tolerans kültürünün gereği şekilde yerine getirilebilmesi ve otoriterleşmenin önlenebilmesi bakımından yürütmeyi tek başına oluşturan devlet başkanının bazı önemli işlemlerinde ve kritik önemdeki kararlarında önceden parlâmento ile uzlaşmayı sağlayacak girişimlerde bulunması, onayını alması mekanizmaları bulunmaktadır. Bu bakımdan bakan, bakan yardımcısı, büyükelçi, vali, emniyet ve istihbarat birimlerinin başkanları gibi bazı üst düzey atamalarda Cumhurbaşkanının parlamentodan atanacak kişi için onay alması sistemi getirilerek demokratik kültürün ve uygulamaların yerleşmesine katkı yapacak Cumhurbaşkanının parlamento ile uzlaşma yollarını zorlayacak araçlar oluşturulmalıdır.

Başkanlık hükûmet sisteminin en önemli ilkelerinden biri olan yasama ve yürütme organlarının meşruiyetlerini doğrudan halktan (seçmenden) alması ve birbirlerinin sürelerine son verememesi ilkesiyle bağdaşmayan Cumhurbaşkanının kendi süresini erken sona erdirmek suretiyle parlamentonun da süresini dolaylı şekilde erken bitirmesi silahı kaldırılmalıdır. Aynı şekilde Türkiye Büyük Millet Meclisinin de kendi görev süresini erken sona erdirmek suretiyle Cumhurbaşkanının da görev süresini sona erdirmesi yetkisi kaldırılmalıdır. Dolayısıyla ne Türkiye Büyük Millet Meclisi Cumhurbaşkanının süresini ne de Cumhurbaşkanı Türkiye Büyük Millet Meclisinin süresini doğrudan veya dolaylı sona erdirebilmelidir. Hatta Cumhurbaşkanı seçimi ile milletvekili genel seçiminin farklı tarihlerde yapılması da düşünülmelidir.

Milletvekili genel seçimi sisteminde ya barajsız ya da sembolik düzeydeki (% 1 veya % 3 gibi) barajlı dar bölge seçim sistemine geçilmesi, başkanlık hükümet sistemlerinin doğal gereklerindendir.

Hem parlâmenter hükûmet sisteminde hem de başkanlık hükûmet sisteminde yargı erki yasama ve yürütme erklerine karşı mutlak olarak bağımsız ve tarafsızdır. Diğer bir ifade ile her iki hükûmet sisteminde de yargı erki ile yasama ve yürütme erkleri arasında sert kuvvetler ayrılığı ilkesi geçerlidir. Yargı erkinin yönetimini sağlayan kurumsal yapının oluşum yöntemlerinde farklı modeller kurgulanabilir. Ancak korunması gereken değer yargı erkinin yönetimini sağlayan kurumsal yapının, tek tek bu yapının üyelerinin ve nihayet yargı gücünü kullanan tüm hâkimlerin hem yasamaya hem de özellikle yürütmeye karşı mutlak bağımsızlıklarının sağlanabilmesidir.

Hâkimler ve Savcılar Kurulu, adlî ve idarî yargı hâkim ve savcılarını mesleğe kabul etme, atama ve nakletme, geçici yetki verme, yükselme ve birinci sınıfa ayırma, kadro dağıtma, meslekte kalmaları uygun görülmeyenler hakkında karar verme, disiplin cezası verme, görevden uzaklaştırma işlemlerini yapar; Adalet Bakanlığının bir mahkemenin kaldırılması veya yargı çevresinin değiştirilmesi konusundaki tekliflerini karara bağlar; Yargıtay üyelerinin tamamını ve Danıştay üyelerinin dörtte üçünü seçer. Anayasaya göre (md. 159) onüç üyeden oluşan Hâkimler ve Savcılar Kurulunun aynı zamanda Kurul Başkanı olan Adalet Bakanı ile Kurulun tabii üyesi olan Adalet Bakanlığı Müsteşarı(?) ve dört üyesi olmak üzere altı üyesini Cumhurbaşkanı doğrudan; yedi üyesini ise üçü Yargıtay üyeleri, biri Danıştay üyeleri, üçü yükseköğretim kurumlarının hukuk dallarında görev yapan öğretim üyeleri ile avukatlar arasından olmak üzere TBMM seçmektedir. Yargı erkinin yönetimini sağlayan kurumsal yapı olan ve yüksek yargı organlarının üyelerini belirleyen Hâkimler ve Savcılar Kuruluna Cumhurbaşkanı tarafından doğrudan atanacak dört üye için Cumhurbaşkanının atama yapmadan önce parlamentonun onayını alacağı bir sistemin, yargının mutlak bağımsızlığını sağlamaya daha çok katkı yapacağı düşünülmektedir.

Anayasa Mahkemesi, kanunların, Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinin ve TBMM İçtüzüğünün Anayasaya şekil ve esas bakımlarından uygunluğunu denetler; ayrıca Cumhurbaşkanını, TBMM Başkanını, Cumhurbaşkanı yardımcılarını, bakanları, Anayasa Mahkemesi, Yargıtay, Danıştay Başkan ve üyelerini, Başsavcılarını, Cumhuriyet Başsavcıvekilini, Hâkimler ve Savcılar Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini, Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlarını görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılar. Anayasaya göre (md. 146) onbeş üyeden oluşan Anayasa Mahkemesinin üç üyesi TBMM tarafından, ikisini Sayıştay Genel Kurulunun kendi başkan ve üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden, birini ise baro başkanlarının serbest avukatlar arasından gösterecekleri üç aday içinden; oniki üyesi ise Cumhurbaşkanı tarafından, üçünü Yargıtay, ikisini Danıştay genel kurullarınca kendi başkan ve üyeleri arasından her boş yer için gösterecekleri üçer aday içinden, en az ikisi hukukçu olmak üzere üçünü Yükseköğretim Kurulunun kendi üyesi olmayan yükseköğretim kurumlarının hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarında görev yapan öğretim üyeleri arasından göstereceği üçer aday içinden, dördünü ise üst kademe yöneticileri, serbest avukatlar, birinci sınıf hâkim ve savcılar ile en az beş yıl raportörlük yapmış Anayasa Mahkemesi raportörleri arasından seçilmektedir. Cumhurbaşkanının seçeceği üyelerden dördü hariç, diğer tüm üyeler Sayıştay, baro başkanları, Yargıtay, Danıştay ve YÖK tarafından önerilen adaylar arasından seçilmektedir. Bunlardan Yargıtay, Danıştay ve YÖK’ün oluşum biçimi de dikkate alındığında, Anayasa Mahkemesine Cumhurbaşkanı tarafından doğrudan atanacak dört üye için Cumhurbaşkanının atama yapmadan önce parlamentonun onayını alacağı bir sistemin getirilmesinin Anayasa Mahkemesi üzerindeki tartışmaları kaldıracağı düşünülmektedir.

Eğitim ve öğretim hakkı, kıyılar, toprak mülkiyeti, kamulaştırma, devletleştirme ve özelleştirme, çalışma hakkı ve ödevi, çalışma şartları ve dinlenme hakkı, sendika kurma hakkı, toplu iş sözleşmesi ve toplu sözleşme hakkı, grev hakkı ve lokavt, ücret, sağlık, konut, sosyal güvenlik hakkı gibi hak ve ödevlerin düzenlendiği Anayasanın ikinci kısmının üçüncü bölümünde yer alan sosyal ve ekonomik haklar ve ödevler de Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle düzenlenebilen alanlardan çıkarılmalıdır. Her ne kadar bu konuların çoğunluğunun kanunla düzenleneceğine ilişkin hükümlerin yer alması nedeniyle fiilen Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile düzenlenebilecek alan yok gibi gözükse de temel hak hürriyetlerin yürütme tarafından kararnameler ile düzenlenebilmesi, demokratik hukuk devletleri bakımından kabul edilebilmesi mümkün değildir.

Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemine yönelik yukarıdakiler dışında da öneriler getirmek mümkündür. Ancak yukarıdaki öneriler çerçevesinde yapılacak değişikliklerle Türkiye’ye özgü/Türkiye Tipi Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi, başkanlık hükûmet sisteminin genel kabul gören temel ilkelerine yakınsanmış olacaktır.

Ayrıca ifade edelim ki, devlet yönetim sistemlerinde ve demokraside gelenek ve kültürün belirleyici düzeyde bir etkisi bulunmaktadır. Özellikle yürütmeyi ilgilendiren konularda gelenek ve kültür daha da belirleyici olmaktadır. Mesela Amerika Birleşik Devletleri Anayasasında başkanın kaç dönem görev yapabileceğine dair bir hüküm olmamasına rağmen, ilk başkanlar iki dönemden sonra bir daha başkanlığa aday olmadıklarından iki dönem sınırlaması bir uygulama geleneği olarak yerleşmiştir.

Bir sistem ilk uygulanmaya başladığında yapılan uygulamalar gelenek oluşturma bakımından önemlidir. Bu nedenle sistemlerin ilk uygulayıcılarına/aktörlerine önemli görevler düşmektedir. Bu anlamda Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminin ilk yılında gerçekleştirilen bazı uygulamalar iyi örnekler olmamıştır. Mesela Anayasa gereği olağanüstü hâllerde Cumhurbaşkanı, olağanüstü hâlin gerekli kıldığı konularda, herhangi bir sınırlamaya tabi olmaksızın Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarabilir (md. 119/6). Anayasaya göre kanun hükmünde olduğu ifade edilen bu kararnameler (md. 119/6) aleyhine şekil ve esas bakımından Anayasaya aykırılığı iddiasıyla Anayasa Mahkemesinde dava açılamaz (md. 148/1). Ne var ki, 15 Temmuz 2016 Darbe Teşebbüsü nedeniyle ilân edilen olağanüstü hâl süresince (21/7/2016-19/7/2018) çok sayıda olağanüstü hâlin gerekli kıldığı konularla ilgisi olmayan Cumhurbaşkanlığı kararnameleri çıkarıldı ve bu kararnamelerin iptali için Anayasa Mahkemesine yapılan müracaatlar da Anayasa Mahkemesi tarafından reddedildi. Böylece Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi için kötü bir uygulama geleneği oluşturulmuş oldu. Bu nedenle henüz daha başlarda olduğumuz yeni sistemin iyi uygulama geleneklerini oluşturmak, başta Cumhurbaşkanı olmak üzere yürütmede görev alan herkese düşmektedir.

Gülsen Kaya Osmanbaşoğlu –

‘İdeolojik’, toplumsal bir varlığın ‘yanlış bilinci’ değildir…
Zira, ‘ideolojik’, ‘yanlış bilinç’ tarafından desteklendiği ölçüde
karşımıza çıkan toplumsal varlığın kendisidir.

Slavoj Žižek

Siyaset Bilimi alanının temel kavramlarından biri olan ideoloji, istenen bir toplum düzeninin nasıl kurulacağı üzerine insan doğası, tarihsel akış ve güncel durum üzerine kendi içinde tutarlı bir takım düşünce ve varsayımlar setidir. Antonie de Tracy’den bu yana süren ideoloji literatürü, ideolojiye olumlu anlam yükleyenlerin yanında, ideolojiyi küçümseyen ve eleştiren çok sayıda çalışma ile de doludur. Son tahlilde ideolojinin olumlu ve olumsuz yansımaları olsa da, Türkiye’de ideolojik olmamanın, bilhassa siyaseti icra edenleri değerlendiren akademik yazında, yeterince muteber görülmediğini gözlemlemek mümkündür. Türkiye siyasetinde merkez-sağın ideolojik olmama durumunun altını çizeceğim bu yazıda, ideolojik olmamanın bir takım fırsatları beraberinde getirdiğini, merkez-sağ çerçevesini tarif ederek ortaya koymaya çalışacağım.

Merkez-sağ: Gerçek Hayat Kadar Çok Yönlü…

Türkiye’de merkez-sağ, sol(lar)dan, İslamcı ve milliyetçi sağ(lar)dan ve onların çeşitli fraksiyonlarından farklı olarak, katı bir ideolojik zeminden yoksundur. Bilhassa ideolojisi olan, kendini net sınırlar içinde tanımlayan düşünürler ve akademik camia tarafından da yer yer hoşlanılmadığı ima edilen, kimi zaman küçümseyici ithamlara maruz bırakılan bir düşünce örüntüsüdür. Zira merkez-sağın herkesçe bilinen büyük düşünürleri, okuma listeleri, taşıyıcı nesiller yetiştirmek üzere kurulmuş ideolojik okulları fazlaca yoktur. Merkez-sağ bir düşünmekten çok bir “eyleme, aksiyon alma” halidir ve bu “eyleme” asla düşünmeden yapılan bir fiil değildir. Bilakis, rasyonel aklın oldukça belirginlik kazandığı, girdi ve çıktı analizi yapan, sloganlardan çok iş yapmaya odaklanan bir duruştur. Bu duruş, gerekli olduğu durumlarda ve gereken desibelde sloganlar atmaktan da çekinmez. Nadir de olsa bu sloganların, sol, İslamcı-sağ ya da milliyetçi-sağ kadar gür çıktığı da görülür fakat bunun nedeni, o dönemde o sloganın atılmasının gerekliliğinin hesaplanmış olmasıdır.

Koşulsuz biçimde bir ideolojiye iman edenler için merkez-sağ, katı sınırlarca korunan yeterince istikrarlı bir siyaset söylemi vaat etmez. Ne var ki, merkez-sağın önemsediği istikrar, siyasetin söylemi değil, fiiliyatıdır. Tüm bu nedenlerle, siyaset yapmaya talip olmayı sürdürmesi ile, ideolojik masalarda dünya gerçeklerini belli teorilerin dışına çıkmadan, büyük ölçüde umutsuz ve yine büyük ölçüde ütopik sayılabilecek dünyayı kurtarma egzersizlerinden önemli ölçüde ayrılır. Bir yanı ile garip olması da, oy kullananların ekserisinin aksine, siyaset üstüne yazıp çizenlerin, siyasetin pratik sonuçlarından çok söylemi ve sihirli formülleri üstüne düşünüyor olmalarıdır. Oysa merkez-sağ, tıpkı hayat gibi oldukça reel zeminde anlam kazanan, akışkan, devinimli ve çevresel faktörlerin yüksek etkisi altında şekillenen ve ihtiyaca cevap vermeye odaklı bir düşünce örgüsüdür.

Gerçekle ve o gerçeğin farklı yüzleri ile tanışmış merkez-sağ, bu nedenle geniş kitlelerin teveccüh gösterdiği bir alan olmuştur. Tıpkı toplum gibi, hayat gibi, ekonomi gibi merkez-sağ da eklektiktir. Tek bir kaynaktan ya da katı bir ideolojik haritadan beslenmez. İçinde farklı dinî, ideolojik, mezhepsel ve etnik kimlikleri uyum içinde barındırır. Liberal, muhafazakâr, İslamcı, milliyetçi, sosyal demokrat ideolojiler merkez-sağ çatısı altında bir araya gelebilir. Bu nedenle Anavatan Partisinin dört eğilimi bir araya getirme iddiası, her ne kadar sosyal demokrat öğelerin temsili daha az yer alsa da, asılsız değildir. Burada önemli olan husus, bu ideolojilerden herhangi birinin belirgin biçimde merkez-sağ çerçeveye hâkim olmamasıdır. Örnek vermek gerekirse, Türk milliyetçiliği ya da İslamcılık renklerinin hâkim olmaya başladığı bir çerçeve, zaman içinde merkez-sağ olma fonksiyonunu kaybedecektir.

İdeolojinin Uzağında, Siyaset Yapmanın Odağında…

Bahsedilen çeşitli renkleri içerme fakat tek bir ideolojik renge boyanmama durumu, çoğunlukla marjinal olmayan Türkiye toplumunun geniş kesimleri açısından da tasvip edilmektedir. Merkez-sağ bu nedenle siyaset alanının başat aktörü olmuştur. Bu düşünce örgüsünün ideoloji olmadığı açık iken, ideolojik olmamanın yer yer ilkesizlikle, yer yer oportünizmle ilişkilendirildiği, en doğru bilgiyi tekelinde tuttuğuna inanan (obskürantist) bakış açıları tarafından kayda değer bulunmaması, merkez-sağı değersiz yapmaz. Çünkü sivil toplumun yeterince bağımsız ve etkin bir alan olmadığı Türkiye’de, siyasetin ve karar alma süreçlerinin ana aktörlerinden ve en önemlilerinden biri siyasi partilerdir. Merkez-sağ ise düşünce okullarının partiye evrildiği değil, partinin siyasi yön oluşturduğu bir yapıdır. Diğer bir ifade ile bu gelenekte, daha çok kurumsal yapıdan düşünce doğar. Kuruluş aşamasında, toprak reformu başta olmak üzere çeşitli fikir ayrılıklarının ortaya çıkardığı Demokrat Parti (DP) ileri gelenlerinin kendi duruşlarını “CHP’nin kimi hususlarda iki parmak sağında, kimi hususlarda iki parmak solunda” olarak tanımlamaları, aslında merkez-sağın kontekst bazlı oluşuna işaret eder. Bu ifade aynı zamanda, kuruluş aşamasındaki DP’nin henüz hangi hususlarda CHP’nin daha sağında ya da solunda yer alacağının kesin biçimde netleşmediğini ve zaman geçtikçe çerçevesinin belireceğini ima etmektedir.

İdeolojik bir partinin her durum için vereceği cevaplar açıktır ve önceden tayin edilmiştir. İdeolojik olmak, seçici bir kavram filtrelemesini beraberinde getirir. İdeolojik ara yüzünde yer alan anahtar kelimeleri gören ideolojik refleks, gerçekte karşılaşılan durumun karmaşıklığını anlamaya zaman harcamaz. İdeolojik ilkeler üzerinden tanımlanan bu haritalandırma, pratik hayatta çoğu zaman kâğıt üzerinde kurgulandığı gibi işlemese de, ideolojik olmak o ilkeleri her ne pahasına olursa olsun savunmayı ve uygulamayı gerektirir. Merkez-sağ ise keskin haritalandırma süreçlerinin dışında kalmayı tercih eder. Bu nedenle merkez-sağın düşünce örüntüsünü anlamak için parti programları kadar parti politikalarına da bakmak gerekmektedir. Beliren belli eğilimler, bu düşünce örüntüsünün ana unsuru kabul edilebilir.

Daha önceden yaptığım bir çalışmada,

1. Çoğunlukçu demokrasi anlayışı,

2. Devletle geliştirdiği aşk-nefret ilişkisi,

3. Baskıcı olmayan seküler anlayış

şeklinde sıralanabilecek üç hususu merkez-sağın temel tipolojik unsurları olarak tanımlamış idim. Bu unsurlar genel olarak parti programlarından ziyade, parti politikaları incelenerek oluşturuldu. Merkez-sağın ideolojik zeminde yer almamasının, aslında onun bir düşünce örüntüsü ya da başka bir ifade ile bir çerçeve olmasından kaynaklandığını ve bunun sanılanın aksine olumsuz bir durum olmadığını düşünmekteyim. Kısaca bu üç unsura değindikten sonra, ideolojik olmamanın sağladığı avantajın, bu üç unsurun tadil edilmesi gereken yönleri açısından bir fırsat oluşturabileceğini vurgulayacağım.

1. Çoğunlukçu demokrasi anlayışı

Demokrasi kavramının birbirinden farklı çok sayıda tanımı bulunmaktadır. Demokrasinin sağlamlığı, ne ölçüde özgürlük bileşeni içerdiği, yaygın kabul görme durumu gibi birçok faktör, demokrasinin niteliğine ilişkin de bilgi sunmaktadır. Bu bağlamda merkez-sağ, çoğunlukçu olarak tanımlanabilecek bir demokrasi anlayışına sahiptir. Bu demokratik bakış açısına göre sandık ve seçimler demokrasinin en temel bileşeni olarak özenle üstünde durulan konular olarak karşımıza çıkar. Seçimlerin adil ve hilesiz olması hayati önem taşır. Millet iradesi bu anlamda kutsanmış bir kavram olarak merkez-sağ düşüncesinin kalbinde yer alır. Zira, millet iradesi ve milletin çoğunluğunun oyunu alabiliyor olmak siyaset yapmanın temel aracı olarak görüldüğünden, gücün temel kaynağına işaret etmektedir. Bu nedenle, iradesini siyasetçilere temsil edilmek üzere ödünç veren toplumun kahir ekseriyetinin beklentilerine cevap vermek, merkez-sağ siyasette çok önemli bir faktördür Ne var ki, kimi zaman muhalefete yönelik hoşgörüsüz bir tutumun sergilendiği görülür. Bu durum, demokratikleşme süreçlerine katkı sunarak yönetmeye başlayan merkez-sağın, bu misyonu sürdürememesine neden olmaktadır. Çoğunlukçu demokrasi anlayışının zaman içinde daha çoğulcu bir perspektife evrilmesi ise 21. yüzyılda merkez-sağ çerçevesinde yer alması beklenen bir husustur.

2. Devletle geliştirdiği aşk-nefret ilişkisi

Toplumun çoğunluğunun ihtiyaçlarına cevap verebilirliği yüksek olan merkez-sağ çerçeve, asker ve sivil bürokrasi başta olmak üzere baskı dönemlerinin imtiyazlı alanları ile çatışma içindedir. Şerif Mardin’in yıllar önce Shils’in teorisini Türkiye’ye uyarlayarak ortaya koyduğu merkez-çevre ayrışması da merkez-sağ için bir mevzilenme alanıdır. Her ne kadar merkez-sağ aktörlerin, bilhassa Demokrat Parti döneminde, Frey’in de not ettiği üzere, elit sayılabilecek ve toplumsal taban ile benzeşmeyen birçok yönü olsa da, merkez-sağ aslında çevreye seslenmekte ve çevreden destek beklemektedir. Bu durum, Adalet Partisi serüveni ile daha fazla belirginlik kazanmış ve Demirel’in temsil ettiği bir Anadolu çocuğu efsanesi ile merkez-sağın çevre ile olan iletişimini daha da güçlendirmiştir.

Ne var ki Adalet Partisinin 1970’lerde yaşadığı kırılım, merkez-sağın devlet ile olan ilişkisini anlamakta oldukça işlevseldir. Bu süreçte seçimleri kazanmanın güce haiz olmak için yeterli olmayacağını keşfeden Adalet Partisi ve lideri, karar alma süreçlerinde askerlere danışmayı bir alışkanlık haline getirerek askerin siyasetteki egemenlik alanına bir bakıma daha fazla meşruiyet kazandırmıştır (Cizre, 1993). Bu durum diğer merkez-sağ partilerin de devletin hassas alanları ile münakaşa etmekten imtina ederek, aslında devlet ile çoğunlukla geçim ehli bir tutum sergilemesinde görülür.

Bu partilerde göze çarpan bir başka husus ise kendilerine ait olmadıklarını düşündükleri bürokratik alanı kendilerinin yapma çabasıdır ki, bu çaba Demokrat Partinin teknokratlaşma eğilimi ile başlarken, esasen Anavatan Partisi döneminde devlet içinde yoğun biçimde temsil edilen Kemalist öğeleri, liberal, muhafazakâr ve milliyetçi farklı elementler ile dengeleme çabasını beraberinde getirmiştir. Diğer bir ifade ile devlet, merkez-sağ için gazabından korkulan, aynı zamanda da sahip olunmak ve bu mümkün olmuyorsa en azından paylaşılmak istenen bir alandır.

Tüm bu süreçte, devletin merkez-sağın gözünde yalnızca Heper’in transandental (aşkın) kavramsallaştırmasına uygun bir algının geliştirildiğini söylemek eksik kalacaktır. İcraat odaklı ve kalkınmacı söylemin içinde devlet aynı zamanda bir ekonomik araçtır. Bu nedenle devlet kaynakları, kendisini seçen kesimler başta olmak üzere geniş toplum kesimlerinin kalkınmasını desteklemek ve gelecek dönemlerde toplum kesimlerinin desteğini almaya devam ederek, siyasi gücün sürekliliğini sağlamak adına en önemli enstrümanlardan biridir. Genel olarak merkez-sağın liberal bir ekonomik söylemi benimsediği görünse de, icraat noktasında kimi zaman bu söylemin dışına çıkarak, o günün ihtiyacına uygun arayışlara girerek, devletin ekonomik alana müdahalesi desteklenmiştir.

Sonuç olarak, icraat odaklı merkez-sağ çerçevede, devlet hem önemli bir ekonomik enstrüman hem de her ne kadar çatışma içinde gibi görünse de sahip olunmaya çalışılan bir güç alanıdır.

3. Baskıcı olmayan seküler anlayış

Din, Türkiye siyasetinde ister seküler olsun ister muhafazakâr, tüm düşünce ekollerinde olduğu gibi, merkez-sağ çerçeve için de siyaset yapmanın önemli bileşenlerinden biridir. Ne var ki, dine ve dinî sembollere yönelik geliştirilen dengeli ve gerçekçi tavır, merkez-sağı İslamcılıktan ve Kemalist ideolojiden büyük ölçüde ayırır. Öncelikle ortaya konulan temel duruş, merkez-sağın, sekülarizm ilkesi ile herhangi bir probleminin olmadığıdır ve merkez-sağ çerçeve bu konuda oldukça samimidir. Öte yandan, toplumu anlamayı önemseyen merkez-sağ tavrın, toplumun büyük bölümü açısından kutsal kabul edilen alanlara, ritüellere ve sembollere önem atfetmemesi beklenmez. Bu minvalde, Demokrat Partinin iktidara geldikten hemen sonra ezanın orijinal lisanında okunmasının sağlanması gibi çok sayıda örnek, merkez-sağ siyasetin kitlelerin kalbine dokunma teşebbüsüdür.

Merkez-sağın ortaya koyduğu dengeli seküler tavrın, zaman içinde daha İslamcı ya da -2007 yılındaki Cumhurbaşkanlığı seçimi sürecinde Erkan Mumcu’nun/Anavatan Partisinin izlediği gibi- daha baskıcı seküler bir alana taşınması, kendi içinde birtakım anti-demokratik yönelimler içerme tehlikesi taşımaktadır. Bu durum da, merkez-sağ çerçevenin kaybolmasına yol açar.

Sonuç olarak, Türkiye’de merkez-sağ, bir yapma, işleyiş, eyleme halidir. Bu nedenle katı ideolojik tutumlardan ve genel geçer ideolojik reçeteleri tatbik etmekten çok, terzi yapımı denebilecek şekilde, günün ihtiyaçlarına ve önceliklerine ilişkin, karmaşık sosyal durumları tahlil ederek karar alma ve politika yapma çerçevesidir. Ne var ki, daha çoğulcu bir demokrasi anlayışı geliştirmek, kendisini devletin ana bileşeni olarak tanımlama hevesine ya da devlete sahip olma hırsına kapılmamak ve dengeli seküler tutumunu sürdürmek, merkez-sağ siyasetin daha uzun soluklu bir dünya görüşü sunmasına katkı sunacaktır. Öte yandan, merkez-sağın katı bir düşünce setine mutlak surette bağımlı olmaması, mikro düzeyde birçok toplumsal kırılımın bulunduğu Türkiye siyasetinde, aslında bir açmaz değil, önemli bir fırsattır. Eğer siyasetten beklenen katı bir ideolojik tutumun temsilinden çok daha ötesi ise, ideolojik zeminin öksüzü olmak, reel zeminin asli unsuru olmayı da beraberinde getirecektir.

Referanslar:

Cizre, Ü. (1993). AP – Ordu İlişkileri: Bir İkilemin Anatomisi. İletişim Yayınları.

Frey, F. W. (1965). The Turkish Political Elite. Mit Press.

Heper, M. (1985). The State Tradition in Turkey. Eothen Press.

Mardin, Ş. (1973). Center-periphery relations: A key to Turkish politics?.Daedalus, 169-190.

Osmanbaşoğlu, G. K. (2014). Typology of the Center-Right in Turkey (Doctoral dissertation, Bilkent University).

Zizek, S. (Ed.). (2012). Mapping Ideology. Verso Books.

Ünal Çamdalı –

Mühendislik bilimi diğer pek çok bilimden farklı özellikler taşımaktadır. Çünkü mühendisler sadece kütüphanelerde yazılan kitaplara ihtiyaç duymazlar. Kütüphanede olmayan kitaplara ve bilgilere de ihtiyaç duyarlar. Bu bakımdan mühendisliğin bilgi teorisi farklıdır. Ancak mühendisliğin bilgi teorisi ile ilgilenen çok az mühendis mevcuttur. İlgili alanda daha çok felsefeciler ve sosyal bilimciler vardır. Bu da mühendisliğin bilgi teorisi alanının gelişiminin, daha ileri noktalara taşınmasında, bazı sıkıntıların yaşanmasına neden olmaktadır. Zira diğer alanlardaki bilimcilerin katkıları doğal olarak sınırlı kalmaktadır.

Mühendisliğin doğasında bilginin üretilmesinden ziyade kullanılması vardır. Bilgi kullanılınca teknolojiye, üretime ve ekonomiye dönüşümü söz konusudur. Fakat bilgi üretilmeden de daha iyi (verimli) makinalar ve üretim yapmak mümkün değildir. O halde mühendislerin uygulamaya değer vermesi kadar bilgi üretimine de değer vermesi önem ifade etmektedir. Mühendislik alanına teorik noktada da olsa temel bilimcilerin (fizikçilerin, matematikçilerin ve kimyacıların) de önemli katkılarının olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Özellikle termodinamik bilimi açısından bunu söylemek gerekir.

Bu yazıda mühendislik anlayışına dayalı olarak ortaya konan Termodinamiğin Kanunlarının (yasalarının), fizik ve felsefe biliminin bakış açılarından (paradigmalarından) yararlanılarak anlamlarına dayalı sorgulanması yapılacaktır. En azından gayret edilecektir.

Kanun (Yasa) Nedir?

Literatürde kanunlar, pozitif manada etkin bir otorite tarafından tespit edilmiş emredici kurallar olarak tanımlanmaktadır. Tanım, gerek doğa gerekse sosyal alanlardaki örfî ve hukuki kurallar için de manalıdır. Ancak doğa yasalarında nesne eşyadır. Eşyanın davranışı sonucu gelişen sebep ile sonuç arasındaki bağın (ilişkinin) ortaya çıkartılmasıdır. Ayrıca ortaya çıkartılan bağın genel olması gerekmektedir. Kanıtlanması da önem ifade etmektedir. Zira söz konusu yasalar, normatif değildir. Yasalar, ayrıca matematiksel denklemlerle ifade edilir. Kimilerine göre bu denklemler, evrensel ve ebedî gerçeklerin ifadesidir.

Doğa yasalarının ortaya konmasında sadece doğa bilimcilerinin katkısı olmamıştır. Filozoflar da yasaların özellikleri ve onların anlaşılması konusunda çok fazla kafa yormuşlardır. İki farklı alandaki insanların ortaya koyduğu düşünce ve çalışmalar, yasaların daha net olarak belirlenmesine ve bu konudaki gelişime katkı sağlamıştır.

Kanunların Evrimi

Antik Yunan’da kanunların, daha çok tanrılarla ilgili açıklamalar ile akıl üzerine ortaya konulan düşünceler şeklinde kabul edildiği ifade edilmektedir. Bu dönemde Demokritos’un atom düşüncesi de etkilidir. Ayrıca Aristo’nun tümevarım yolu ile mutlak kanunlara erişilebilir olması yönünde ortaya koyduğu prensip de ilginçtir.

Orta Çağ’da kanun anlayışı, Yüce Yaratıcı bir iradenin emredici kuralları olarak kabul edilmiştir. İslam dünyasında da kelamcılar ve tabiatçılar Yunan düşünce sisteminden etkilenmiştir. Sadece etkilenmekle kalmamışlar, onu geliştirmişlerdir. Aynı dönemde, Türk filozof Farabi’nin determinizme yol açan fikirler ortaya koyduğu bilinmektedir.

Rönesans sonrası dönemde kanunların, insani ve ideal düzene ait olan şeyler olmayıp eşyanın düzenine ait olan ve matematiksel denklemle ifade edilen prensipler olduğu düşüncesi hâkim olmuştur. Bu bağlamda günümüzde korunum yasaları şeklinde ifade edilen ilkeler, Descartes (Dekart) gibi filozoflarca doğa yasaları şeklinde tanımlanmıştır. Tanıma göre doğa ve âlem, mekanik yapıdadır. Hayvan bile makinadır…

Modern anlamda kanun anlayışının Galileo ile başladığı kabul edilmektedir. Galileo, Bacon ve Dekart’ın ortaya koyduğu tümevarım-tümdengelim yaklaşımlarını toparlayarak hipotetik-tümdengelim yönteminin gelişimine öncülük etmiştir. Galileo’ya göre kanun, doğa olaylarında ortaya çıkan olguların ölçülebilir olanlarını ölçmek, ölçülemeyenleri ise indirgemek prensibine dayanmaktadır. Dolayısıyla doğa bilimleri deneyseldir.

Yeni Çağ’da doğa anlayışı, Newton ile biraz daha farklı bir yapıya bürünmüştür. Kanun, diferansiyel denklemlerle tanımlanan ve kanıtlanan, yukarıda da ifade edildiği gibi evrensel ve ebedi gerçeklerdir. Onun doğa anlayışı tıpkı saatin çalışması gibidir. Mucize ve tesadüfe yer olmayan, determinist anlayıştır. Daha sonraki gelişmeler, mekanik anlayışa dayalı ortaya çıkan determinist ilkenin biyoloji, psikoloji, sosyoloji vd. doğa ve insani bilimlerde de geçerli olduğunu ortaya koymuştur. Ancak bu anlayışın açıklayamadığı olgular da olmuştur. Nihayetinde doğa yasaları gelişmiş ve geliştikçe de eskiler, yenilerin özel koşulları pozisyonuna düşmüştür.

Newton’un geliştirdiği determinist kanun anlayışına son noktayı Laplace koymuştur. Onun kanun anlayışı, koşullara bağlı olarak sonsuz çözüm anlayışına dayanmaktadır. Dolayısıyla yasalar evrenseldir. Bu düşüncenin temelleri modernizm anlayışını ortaya çıkarmıştır. Modernizm, gerçekliği bilimin konusu olarak ele alır ve onu keşfedilmesi gereken nesnel gerçeklik olarak kabul eder.

Günümüzde etkisini daha çok hissettiren postmodernizm anlayışı ise bireyden, kültürden ve dilden bağımsız bir gerçekliğin kabul edilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Ona göre gerçeklik, aynı sosyal ortam içerisinde bulunan bireylerin, kendi dünya algılarını tanımlamak için oluşturduğu zihinsel anlamlardan ibarettir. Dolayısıyla bilim ve yasaların, nesnel doğrulara değil bilimsel topluluğun kendi doğrularına ulaşmalarına olanak sağladığı görüşü hâkimdir.

Kanunların Değişimi

Kanunların değişimi ile ilgili hususlar üç alt başlıkta incelenecektir. Bunlar sırasıyla Simetri, Ölçek ve Kuantum yasalarıdır. Bunlarla ilgili açıklamalar aşağıda verilmiştir.

Simetri Yasası

Simetri Yasası korunum yasalarının anlaşılmasında önemli bir bakış açısı sağlamaktadır. Aynı zamanda onların doğruluğunun kanıtlanması için de farklı bir temel oluşturmaktadır. Bir matematikçi tarafından ortaya konulan yasaya göre evrenin yasaları zaman içinde değişmiyorsa, yani aynı kalıyorsa evrenin enerjisi değişmiyor demektir. Momentumun (kütle çarpı hız) korunumu da buna dâhildir. Bu yasa gerçekten ilginç ve şaşırtıcıdır. Korunum yasasının geçmişte de aynı olduğunun geçerliliği, fizikçiler tarafından milyarlarca ışık yılı uzaklığında bulunan galaksilerden gelen ışığın görüngesinin (spektrumun) aynı olmasının ortaya konmasıyla ifade edilmiştir. Ancak yasa, korunumun ilanihaye (sonsuza kadar) devam edeceği garantisini vermemektedir.

Ölçek Yasası

Ölçek Yasası, doğa yasalarının ölçek etkisi altında olduğunun ifadesi açısından önem arz etmektedir. Yasanın sosyal dünyada da etkisi söz konusudur. Yasaya göre örneğin bir insanın boyutları 10 kat artırılırsa ağırlığı 10x10x10=1.000 kat, kemiklerinin ve kaslarının kesitleri de 10×10=100 kat artacaktır. Dolayısıyla yeni boyutlardaki insan eskisine nazaran 100 kat daha güçlü olacak; fakat 1.000 kat daha ağır olacaktır. Bu durumda ayağa kalktığında bacakları kırılacak, hareket bile edemeyecektir. Ayrıca boyutların 10 kat artmasıyla ısı kaybı da 100 kat artacaktır. Vücut iç ısısı ise 10x10x10=1.000 kat artacağından, vücut ısısını daha yavaş kaybedecektir. Ufak tefek insanların iriyarı olanlara kıyasla daha çabuk üşümesinin nedeni budur.

Makro dünyamızdaki yarım küre şeklindeki su yığını kararsızdır ve kendi ağırlığı ile çöker. Mikro dünyada ise yüzey gerilimi izafi olarak daha büyük olduğundan, su yığını daha kararlı yapı sergileyerek yarım küre şeklini koruyacaktır. Dolayısıyla ölçek yasası makro ve mikro evrendeki fizik yasalarının aynı olmadığını, yani değişebildiğini ortaya koymaktadır.

Ölçek yasası, sosyal dünyada da oldukça etkilidir. Aile, şirket ve devlet en nihayetinde topluluktur. Hatta kozmostur (düzendir). Ancak bire bir yönetilmesi ile ilgili olarak devletin kanunları şirkette, şirketin kanunları da ailede geçerli değildir. Üçü de insan kaynaklı sistemler olmasına karşın ölçekleri farklıdır. Ölçek farklılıkları, sistemlerin yönetilmesi ile ilgili kanunlarının da farklı olduğu anlamındadır.

Kuantum Yasaları (Alanı)

Evrende bulunan galaksilerin atomun yapısına benzedikleri bilinmektedir. Galaksiler, yıldızlardan (merkezde) ve etrafında belli uzaklıkta, belli yörüngede bulunan gezegenlerden oluşmaktadır. Atom da tıpkı yıldız ve gezegenleri gibi çekirdek ve etrafında belli yörüngelerde bulunan elektronlardan oluşmaktadır. Ancak burada önemli farklılıklar vardır. Atomda bulunan elektronlar, gezegenlerin aksine herhangi bir uzaklıkta değil değişik yörüngelerde bulunabilmektedir. Ayrıca her gezegen birbirinden farklı olmasına rağmen atomlardaki tüm elektronlar birbirinin aynıdır. İşin tuhaf tarafı, gezegenlerin aksine elektronlar dalga özelliği göstererek aynı anda iki yerde olabilmektedir.

Kuantum evreninde madde ve enerji korunum kanunları tek tek değil birlikte çalışmaktadır. Oradaki varlıklar bazen madde bazen de dalga şeklinde davranmaktadır. Tekillik yok, ikilik vardır. Kuantum âleminin izlenebilirliğini varsayarak benzetme yaparsak orada örneğin bir futbolcu kaleye penaltı attığında, atış sonrası kaleci topu yakaladığını, penaltı atan oyuncu da golü attığını iddia edebilir…

Termodinamiğin Yasaları

Mühendislik Termodinamiği daha çok makro fiziğe dayalıdır. Yasaları dört temel esasa dayanmaktadır. Bunlar sıfırıncı, birinci, ikinci ve üçüncü yasalardır. Sıfırıncı yasa sıcaklığın ölçümünün dayanağını, yani su ile ölçeklendirilen termometrenin, farklı maddelerin veya sistemlerin sıcaklığının ölçümü için de kullanılacağını teyit etmektedir. Birinci yasa, enerjinin korunumunu; ikinci yasa entropinin yoktan var olarak artışını (ya da enerjinin kalitesi olan ekserjinin yok oluşunu); üçüncü yasa da mutlak 0 K (sıfır Kelvin) sıcaklığına erişilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Bunlar evrenin en temel yasalarındandır. Genellikle değişmediği, özellikle mühendisler tarafından hep vurgulanmaktadır.

Yasalara (birinci ve ikinci yasaya) felsefi perspektiften bakıldığında ise farklı bakış açıları ortaya çıkmaktadır. Buna göre tüm kapalı sistemlerde, bazı şeyler (enerji gibi) ister istemez zaten korunacaktır. Varlıklardaki ve yaşamdaki değişim ise bazı şeylerin yok olmasını (ekserji), bazı şeylerin de var olmasını (entropi) gerektirecektir. Farabi’nin ifadesiyle de varlıklar kendiliğinden yok olmayacaktır. Öyle olsaydı, var olamayacaklardı.

Termodinamik Yasalarının Değişimi

Termodinamik yasaların mekanik dünyada değişimi pek olanaklı görünmemektedir. Bugüne kadar da yasalara aykırı bir gözlem söz konusu dünyada tespit edilememiştir. Makro dünyanın yasaları, büyük olasılıkla sabittir. Ancak bazı farklı durumları da gözden uzak tutmak, mümkün değildir. Bunların ortaya konması da gerekmektedir. Örneğin bir kitabın düzenli olan sayfalarını havaya fırlattığımızda, sayfaların sıralarının bozulduğu görülecektir. Entropi yasasına göre her olayda sistem ve çevresinin toplam entropisi artacak ve karmaşa meydana gelecektir. Sırası bozulmuş olan sayfaları, çok uzun bir süre havaya atmaya devam edersek onların eski düzenli sırasında tekrar gelmesi, matematiksel olarak mümkündür. Düzenin tekrar oluşması için oldukça fazla zaman beklesek de böyle bir olasılık vardır. Bunun anlamı kaostan düzen çıkabilir demektir. Ayrıca entropi yasası ihlal edilmiş demektir. Demek ki makro dünyada bile yasaya aykırı durum oluşabilir. Çok küçük ihtimal de olsa…

Örnekler çoğaltılabilir. Yukarıda ifade edildiği üzere, doğa yasaları, yani kanunlar simetriktir. Tüm zamanlarda eşit olarak etkilidir. Hâlbuki (toplam) entropi zamanla hep artmaktadır. Şimdi bulunduğumuz noktadan geleceğe gitmek istediğimiz zaman entropinin gelecekte artacağını doğal olarak beklemekteyiz. Bunda sorun bulunmamaktadır. Ancak geçmişe gittiğimizde ise entropi artacak mı azalacak mı? Bunun açıklığa kavuşturulması lazımdır. Yasalar simetrik olduğuna göre entropinin geçmişte de artmasını beklemek yanlış olamayacaktır. Hâlbuki geçmiş bilgilerimiz ve hafızamız bize bunun böyle olmadığını söylüyor (geçmişi hatırlıyoruz da nedense geleceği hatırlamıyoruz!). O zaman burada çelişki mi doğuyor? Yoksa simetri yasası ve/veya entropi yasası doğru değil mi? Biliyoruz ki her ikisi de doğru. O halde bu duruma açıklama getirmemiz gerekmektedir. Burada olasılıkçı bakış açısı devreye girmektedir. Yani geçmişe gittiğimizde, her iki durumla da karşılaşma olasılığı mümkün demektir. Ancak entropinin artışının olasılığı, her zaman azalışından daha yüksektir denilebilir. Her iki durum da mümkün olmasına rağmen birinci olasılık ikinciye göre daha yüksektir. Hâlbuki biz geçmişi biliyoruz… Yoksa! Bu durumda geçmişe gitmek, termodinamik açısından mümkün değil mi? Bunu net bilmiyoruz (!)…

Kaldı ki enerjinin korunum yasası tek başına kuantum dünyasında geçerli değildir. Entropi yasası için de benzer bir çıkarım söylenebilir. Kuantum evreninde moleküler boyutta entropi de azalabilir. Bunlar zaten bilinen gerçeklerdir…

Sonuç

Pratik yaşamdan da biliyoruz ki her şey değişir. Bilim tarihinde doğa yasalarının (kanunların) değiştiği görülmektedir. İlk Çağ’da tanrılarla ilişkilere dayalı kurallara ve mantık esaslarına, kanun (doğa yasası) denirken; Orta Çağ’da kanun daha çok dini hükümler olmuştur. Aydınlanma ve Yeni Çağ’da ise doğada gözlenen ve eşyanın davranışını temel alan, sonrasında da diğer alanlarda (biyoloji ve sosyal bilimlerde) kendini hissettiren kurallara kanun denmiştir. Günümüzde etkisini sürdüren postmodern anlayış ise bilim ve yasaları, nesnel doğrular olarak görmemektedir. Onları (bilimsel) bir topluluğun kendi doğrularına ulaşmalarına olanak sağlayan uğraşı olarak görmektedir.

Buradan insanlığın tüm yaşamı süresince, kanunların da evrime uğradığı yani değiştiği görülmektedir. Dolayısıyla kanunlar da değişebilir. Ancak değişimin hangi koşullarda gerçekleştiğinin bilinmesi de önemlidir.

Özellikle Aydınlanma döneminde, bilimdeki ilerlemeler (klasik fizik) sonucunda gelişen kanun anlayışının değişimi ve ortaya çıkan teknoloji ile yeni bir medeniyet kurulmuştur. Bunun adı modernizmdir. Modernizm geleneksel yaşam anlayışını yıkmıştır. Sonrasında, fizik bilimindeki gelişmeler (Görelilik Kuramları ve Kuantum Yasaları), kimya ve diğer alanlardaki yeni bilimsel bilgilerin keşfi, teknolojideki son gelişim (internet, iletişim ve bilişim teknolojileri, yapay zekâ, nano teknoloji vd.) ile ortaya çıkan, kendi doğasını oluşturmaya çalışan postmodern anlayış, yaşamda etkin olmuştur. Postmodernizm de modernizmi ve belki istemeden de olsa değerleri yıkmıştır. Şimdilerde küresel ölçekte ortaya çıkan ve tüm dünyayı etkileyen Kovid-19 salgını ise hepsini yıkmıştır…

Değişim doğanın belki de tek değişmez yasasıdır. Her şey değişir, sular akar mecrasını bulur. Kanunlar değişmese bile en azından anlayışlar değişir. Her gün, yeni bir gün olarak ortaya çıkar. Yeni gün, yeni umutları da beraberinde getirir. Son tahlilde değişimin doğasını anlamak, değişime katkı yapmak, onu hep batıdan gelecek akım gibi görmemek ve evrensel kültüre değer katma noktasında bizlerin de sorumluğunun vurgulanması önemlidir. Tarihte değişime öncülük etmiş, pek çok bilim, felsefe ve sanat insanlarımız mevcuttur. Tarihte ortaya çıkan olguların tekrar oluşması ise mümkündür. Tarih bu hususta çizgisel değil döngüseldir. En azından zamanın bizim açımızdan belki de tekrar dönüp başlangıç noktasına ulaşacağı ümit edilmektedir…