Mustafa Acar –

İktidar çevrelerince son aylarda Türkiye’nin yeni bir anayasaya ihtiyacı olduğu vurgulanmaya başlandı ve bu doğrultuda yeni bir anayasa hazırlama çalışmaları yapıldığı duyuruldu. Böylece Cumhuriyet tarihi boyunca defalarca yaşadığımız anayasa tartışmaları bir kez daha kamuoyu gündemine gelmiş oldu.

Anayasalar devletlerin kimliği, teşkilatlanması, öncelikleri ve temel siyasi tercihlerini belirleyen en temel metinlerdir. “Bana arkadaşını söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim” özdeyişine bir nazire yaparak denebilir ki, “bana anayasanı göster, senin nasıl bir devlet olduğunu söyleyeyim.”

Cumhuriyet tarihi boyunca Türkiye’nin inişli-çıkışlı, darbelerle ve darbelere tepkilerle iç-içe geçmiş sorunlu bir anayasa tecrübesi olmuştur. Amerika Birleşik Devletleri 1776’da İngiltere’den bağımsızlığını kazandığında yapmış olduğu anayasa ile yaklaşık 250 yıldır idare edilirken, Türkiye Cumhuriyeti 100 yıllık ömrüne dört anayasa ve sayısız değişiklikler sığdırmayı başarmıştır. Bunun ima ettiği sonuç istikrarsızlık, devlette devamlılığın sağlanamaması, kurumların kökleşememesi, demokrasinin kesintiye uğraması, öngörülebilirliğin olmaması ve iktisadi gelişme bağlamında ülkenin potansiyelinin çok altında kalınmasıdır.

Türkiye’nin Darbe Anayasalarıyla İmtihanı

Bu çerçevede denebilir ki Türkiye 20. yüzyılı ne yazık ki büyük ölçüde kendi kendisiyle kavga ederek geçirmiştir. 1923-1950 arasında yaşanan Tek Parti Döneminde milletin rızası ve sosyolojik dokusu umursanmadan girişilen tepeden inmeci modernleştirme gayretlerine tanık olunmuştur. Bu döneme damgasını vuran gelişmeler çok partili demokrasiye izin verilmemesi, muhalefetin susturulması ve özgürlüklerin bastırılmasıdır. 1950’li yıllarda başlayan açılımlar da uzun ömürlü olamamış, çok partili demokrasiye geçişle birlikte gündeme gelen devletin milletle barışma çabaları 27 Mayıs 1960 darbesiyle başlayan darbeler, muhtıralar, post-modern darbeler ve darbe girişimleriyle akamete uğramıştır. Bugüne kadar yapılmış dört anayasadan ilki (1921) savaş koşullarının olağanüstü ortamında, ikincisi (1924) bağımsızlığın kazanılarak yeni bir devletin kurulduğu bir ortamda, üçüncüsü (1961) ve dördüncüsü (1982) ise askerî darbelerin ardından ve darbecilerin çerçevesini çizdikleri koşullarda yapılmıştır.

Eldeki mevcut 1982 Anayasası 12 Eylül 1980 askerî darbesinin akabinde, darbecilerin demir yumrukla ülkeyi yönettiği askerî yönetim koşulları altında yapılmıştır. 1982 Anayasasına damgasını vuran özellik, özgürlüklerin istisna, yasakların norm olmasıdır. Belirli bir özgürlük bir madde ile tanımlanmakta, ama bu özgürlüğün hangi koşullar altında askıya alınacağı adeta dokuz maddede izah edilmektedir. Darbeci zihniyetin ürünü olan, özü itibarıyla yasakçı bir anayasanın bir ülkenin dünyanın büyük devletleri arasına katılmasını sağlayacak atılımlara izin vermeyeceği açıktır. Nitekim 1982 Anayasası bu ülkenin sosyolojik, iktisadi ve kültürel bedenine dar gelmiş, izleyen yıllarda –en kapsamlısı 2017 yılında yapılanı olmak üzere- ondokuz kez değişikliğe konu olmuştur.

1983 sonlarında yapılan genel seçimlerle askerî yönetim sona ermiş, milletin önündeki en sivil ve en demokrat alternatif olan Anavatan Partisinin iktidara gelmesinin ardından 1980’li yıllarda rahmetli Özal’ın gayretleriyle Türkiye kabuk değiştirmeye, asırlık sorunlarıyla yüzleşmeye, devletin millet iradesine daha saygılı olduğu, devlet tekellerinin kırıldığı, dünyaya açılan, daha demokratik ve piyasa ekonomisine dayalı bir düzen kurulmaya gayret edilmiştir. Ancak 1990’lı yıllarda, Özal’ın şaibeli ölümünün ardından gidişat tersine dönmüş, 1990’lı yılların ikinci yarısına 28 Şubat süreci adı verilen ve post-modern darbe olarak tanımlanan baskılar ve hukuksuzluklar süreci damgasını vurmuştur. Söz konusu dönem derin devletin öne çıktığı, tek parti dönemi özlemlerinin dışa vurulduğu, faili meçhul cinayetlerin sıradan vaka (vaka-ı adiye) haline geldiği, özgürlüklerin askıya alındığı, Kemalist rejimin dayatmalarına itiraz eden dindar-muhafazakâr toplum kesimlerinin itilip kakıldığı, sürekli iç ve dış düşman yaratıldığı, sermayenin renklere ayrılıp bir kısmının ötekileştirildiği, hukuksuz rant dağıtımıyla sermayenin el değiştirdiği, öngörülebilirliğin kaybolduğu, bütün bunların bileşik sonucu olarak da makro-ekonomik göstergelerin son derece kötüleştiği yıllar olmuştur. 2001 yılında cumhuriyet tarihinin en ağır ekonomik krizine düşülmesi bu dönemin sonunu getirmiştir.

2002 sonlarında yapılan genel seçimlerle Türkiye’de Erdoğan liderliğinde AK Parti iktidarları dönemi başlamıştır. Dolayısıyla Türkiye’nin son yirmi yılına AK Parti iktidarları damgasını vurmuştur. İlk iki döneminde (2002-2007, 2007-2011) söz konusu iktidarlar değişimci, demokrat ve özgürlükçü bir profil çizmiştir. AB üyelik süreci önemsenmiş, ev ödevleri kapsamında ciddi ekonomik, siyasi ve hukuki reformlar yapılmış, gerek komşularla gerekse dünya ile barışık, dışa açılmacı, serbest ticaretçi ve barışçı politikalar benimsenmiştir. Yakalanan istikrar ve mali disiplin sayesinde riskler azalmış, öngörülebilirlik artmış, AB ile tam üyelik müzakerelerinin başlamasının da kazandırdığı ivmeyle Türkiye’nin makro göstergeleri hızla iyileşmiştir. Enflasyon tek haneli rakamlara gerilemiş, faizler düşmüş, büyüme hızı artmış, doğrudan yabancı sermaye yatırımları patlamış, neredeyse 1 TL=1 USD düzeyi yakalanmış, ihracat, GSYH ve kişi başına gelir de katlanarak artmıştır.

2013’ten Beri Patinaj Yapan Türkiye

Ne yazık ki bu hızlı büyüme, kalkınma ve refah döneminin de sürdürülebilirliği sağlanamamıştır. 2010’lu yılların başından, özellikle 2012’den itibaren içsel ve dışsal birçok faktörün etkisiyle Türkiye bir duraklama devrine girmiştir. Siyasi ve ekonomik çalkantılar tırmanmış, komşularla ve dış dünya ile ilişkiler giderek bozulmuş, öngörülebilirlik azalmış, istikrar kaybolmuş, gerilimler ve riskler artmıştır. Bu gelişmelerin doğal sonucu olarak da 2013 yılından itibaren makro göstergeler belirgin şekilde kötüleşmiştir. Bir ara 12.500 dolar seviyesini görmüş olan kişi başına gelir bugün 8.000 dolara gerilemiş, enflasyon yeniden çift haneli rakamlara (ÜFE bazında %30’lara) yükselmiş, büyüme hızı düşmüş, faizler yükselmiş, Türk parası yabancı paralar karşısında rekor seviyelerde değer kaybetmiş, yabancı sermaye girişleri azalmıştır.

Nasıl olup da 2000’li yılların parlayan yıldızı Türkiye’den 2020’li yılların sendeleyen ve yerinde sayan Türkiye’sine gelindiğinin analizi başlı başına başka bir çalışmanın konusu olabilir. Ancak bu gelişmeleri sadece Türkiye’nin yükselişini hazmedemeyen “dış mihrakların oyunları” ile açıklamanın mümkün olmadığı, içerde yönetim felsefesinin değişmesinin, gerilimin tırmandırılmasının, dış dünya ile ilişkilerin gerilmesinin, uluslararası güç dengelerini hesaba katmadan ülkenin gücüyle orantısız risk alma iştahının son yıllarda işlerin kötü gitmesinde son derece önemli bir rolü olduğu vurgulanmalıdır. Darbeler ve muhtıralar tarihimizin en kara sayfalarından biri olan 15 Temmuz 2016 hain darbe girişimi ve ardından yaşanan savrulmalar, travmalar ve hukuksuzlukların da bu kötüye gidişte ciddi bir rolü olduğu söylenebilir.

15 Temmuz darbe girişiminin yarattığı savrulmanın da ivme kazandırmasıyla devleti yeniden yapılandırma arayışları, siyasi sistemin “Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi” adı verilen ve özü itibarıyle denge ve denetleme sistemi olmayan bir başkanlık sistemine dönüştürülmesiyle sonuçlanmıştır. Çok başlı koalisyon hükümetlerine son vermesi, istikrar sağlaması ve karar alma sürecini hızlandırması gibi amaçlarla yapılan bu sistem değişikliği henüz yeni sayılabilir. Dolayısıyla yeni sistem hakkında köklü bir eleştirel değerlendirme için henüz erken olduğu düşünülebilir. Ancak şu ana kadar yaşanan tecrübe yeni sistemin özellikle kuvvetler ayrılığı, devlet kurumlarının işleyişi, yürütme gücünün sınırlandırılmasına yönelik denge ve fren mekanizmalarında çok ciddi boşluklar taşıdığı ve keyfiliklere açık kapı bıraktığı anlaşılmaktadır. “Yağmurdan kaçarken doluya yakalanmak” deyiminin ima ettiği türden sorunlara gark olmamak, Parlamenter Hükûmet Sisteminin sorunlarını çözelim derken daha büyük başka sorunlarla karşı karşıya kalmamak için devlet teşkilatlanmasının gözden geçirilmesinde yarar var gibi görünmektedir. Başka bir deyişle, Türkiye’nin anayasa ihtiyacı devam etmektedir.

Özgürlükçü, Kısa, Öz Anayasa; Şeffaf, Hesap Verebilir ve Sınırlı Devlet

“İnsanı yaşat ki, devlet yaşasın” fehvasınca, yapılacak anayasa sivil, özgürlükçü, çoğulcu, katılımcı, bireyi merkeze alan, hukukun üstünlüğüne dayalı bir anayasa olmalıdır. Anayasanın ruhuna özgürlükler damga vurmalı, kanun önünde eşitlik (torpilli vatandaşın olmaması) ve fırsat eşitliği (kamu hizmetlerinden herkesin yararlanabilmesi) esas olmalıdır. Özgürlükler norm, kısıtlamalar istisna olmalıdır. Temel bireysel hak ve özgürlükler muğlak, esnek, içeriği süslü laflarla doldurulabilecek gerekçelerle askıya alınamamalıdır.

Kapsamı ve detaylara ne kadar girip girmemesi bağlamında şunu söylemek mümkündür: Anayasa kısa ve öz olmalı, ayrıntılara girmemelidir. Devlet-toplum ilişkileri, temel hak ve özgürlükler, kuvvetler ayrılığı vb. konularda olması gereken temel ilkeler, öncelikler ve kurumları ortaya koymakla yetinmelidir. Bilindiği üzere anayasalar kolay değiştirilemeyen hukuk metinleridir. O nedenle ayrıntılar yasalara ve yönetmeliklere bırakmalıdır.

Bir diğer tartışmalı mesele anayasada “değişmez, değiştirilemez, değiştirilmesi teklif dahi edilemez” maddelerin yer alıp almaması meselesidir. Her iki yönde de kuşkusuz çeşitli gerekçeler ileri sürülebilir. Bir açıdan bakıldığında, denebilir ki anayasada değiştirilemez maddelere yer vermek gelecek kuşakların aklından şüphe etmek, onlara güvenmemektir; onların “kendi kaderini tayin hakkına” saygısızlıktır. Dünya sürekli değişmektedir. Buna bağlı olarak ihtiyaçlar, öncelikler, alternatifler ve zorunluluklar da değişmektedir. Bu anlamda her kuşak nasıl bir siyasi iklimde ne tür kurumlar ile yönetilmek istediğine gerektiğinde kendisi karar verebilmelidir. Bir başka açıdan bakıldığında ise anayasada günün birinde birilerinin keyfine göre askıya alamayacağı, temel hak ve özgürlükleri garanti eden değişmez bazı hükümlerin olması gerektiği savunulabilir. Bu satırların yazarına göre anayasada yegâne değişmez maddeler insan olarak doğuştan getirdiğimiz, “hayat, hürriyet ve mülkiyet” gibi vazgeçilemez ve devredilemez temel hak ve özgürlüklerimizi garanti altına alan maddeler olmalıdır. Parlamento veya herhangi bir devlet organının hiçbir koşulda düşünce ve ifade özgürlüğünü sınırlandıramayacağı; devletin resmi bir dini, mezhebi veya ideolojisinin olamayacağı; çeşitli etnik, dinî, ideolojik ve siyasi görüşler ya da gruplar karşısında devletin mutlak tarafsızlığı bunlar arasında olabilir.

Yine yapılacak anayasa vatandaşlığı etnik köken, soy-sop ve ırka göre tanımlamayan; ülke sınırları içinde yaşayan her vatandaşı eşit haklara sahip birinci sınıf vatandaş olarak gören bir anayasa olmalıdır.

Yaklaşık yüz yıllık Cumhuriyet dönemi tecrübesinin önemini yeterince gösterdiği üzere, anayasa gerçek anlamda laik bir devlet öngörmelidir. Gerek içerde gerekse dış dünyada yaşanan deneyim devletin resmî bir dini, mezhebi veya ideolojisi olduğu zaman devleti ele geçirme kavgasının kızışacağına, bir şekilde iktidarı ele geçirenlerin de kendileri gibi olmayanlara hayatı zindan edeceğine işaret etmektedir. Bu çerçevede devlet bütün dinler, diller, ırklar, mezhepler, siyasi görüşler ve ideolojiler karşısında eşit mesafede durmalıdır. Hiç kimse dünya görüşü veya hayat tarzından dolayı devletten torpil görmediği gibi, yine hiç kimse de bu sebeplerle devletten üvey evlat muamelesi görmemelidir.

Klasik liberal geleneğin öncülerinin ısrarla vurguladıkları üzere, devletin üç temel fonksiyonu vardır: Dış güvenlik, iç güvenlik ve adalet. Belki iktisadi hayatın canlandırılması ve toplumsal refaha büyük katkısı olan altyapı yatırımları ile eğitim ve sağlık hizmetleri de devletin vazifeleri arasına ilave edilebilir. Bunların dışında kalan işleri devlet piyasaya, yani hane halklarına, yatırımcılara, girişimcilere ve üreticilere bırakmalıdır. Zira devlet iyi bir işletmeci değildir; devletin iktisadi hayata çok fazla müdahil olması haksız rekabet yaratmakta, kaynak dağılımında etkinliği bozmakta, hantallık ve verimsizlik yaratmaktadır. Bu nedenle anayasada öngörülecek devlet şeffaf, hesap verebilir ve sınırlı devlet olmalıdır. Kamu yöneticileri ve politikacıların son tahlilde “başkasının parasını başkası için harcayan” insanlar konumunda oldukları, bundan dolayı yaptıkları harcamalarda fiyat ve kaliteye dikkat etme motivasyonlarının zayıf olduğu unutulmamalıdır.

Anayasa vatandaşı terbiye etmeye, ona yaşam tarzı ve doğrular dayatmaya kalkışan bir devlet anlayışına kesinlikle meydan vermemelidir. Bütün dinler ve hukuk sistemleri tarafından genel kabul gören adalet, dürüstlük, cömertlik, yasalara ve kurallara uyma, sevgi, dayanışma, yardımlaşma, paylaşma vb. gibi ortak değerler dışında, belirli bir dinin, mezhebin veya ideolojinin kendine has değerlerinin ve ritüellerinin öğretilmesi ve benimsetilmesi sivil topluma, vakıflara, derneklere, özel okullara bırakılmalıdır.

Son olarak şunu vurgulayalım ki, Türkiye’de siyasi gerilimlerin hiç bitmemesinin, her genel seçimin bir “yeniden milli mücadele” yahut “yeni bir kurtuluş savaşı”na dönüşmesinin, ölümüne siyasi kavgalar yaşanmasının, kısaca her toplumsal kesimin “devleti ele geçirmeye” yeminli olmasının temel nedeni devletin aşırı güçlü, şeffaf olmayan, hesap vermeye yanaşmayan, kolları her yana uzanabilen, kısaca sınırsız devlet olmasıdır. Türkiye’de devleti ele geçirmek isteyen herkes esas itibariyle iki şeyden emin olmak için bunu yapmaktadır: Devletin tokadını yememek ve kolay yoldan zengin olmak. Bu çerçevede iç siyasi gerilimleri düşürmenin ve ölümüne siyasi kavgaların önüne geçmenin yolu devlet eliyle rant dağıtmanın ve kolay yoldan zengin yaratmanın yollarını kapatmak, ayrıca devleti resmî ideoloji veya din anlayışı üzerinden vatandaş terbiye etmeye kalkışan bir aygıt olmaktan çıkarmaktır.

Kısa, öz, özgürlükçü bir anayasayı şeffaf, hesap verebilir ve sınırlı devlet ile buluşturmak Türkiye’nin önünü açacak, refah seviyesini yükseltecek ve bu ülkeyi daha yaşanabilir bir memleket yapacaktır.

Görgün Özcan –

İnsanın yeryüzündeki varoluşu, hemcinsleriyle ve diğer tüm varlıklarla olan ilişkilerinin hikâyesidir. İnsanlık tarihi beşeri ihtiyaçların zorlamasıyla veya hırsların tahrikiyle ortaya çıkan müspet veya menfi karşılaşmaların, çatışmaların veya uzlaşmaların bütünüdür. Varoluşumuz bizi birbirimize bağımlı ve muhtaç kılmıştır. Bu bağımlılığın sonucu olarak birlikte yaşamanın hem zihinsel hem de fiziksel zeminini aramakla başlar dünya serüvenimiz.

İnsanoğlunun devrim olarak nitelenen keşiflerini ateşin bulunması, toprağın ekilmesi, tekerleğin keşfi, yazının kullanılması vb. olarak sıralayabiliriz. Bu ve benzeri buluşlar ne kadar önemli olsa da, insanın en büyük eseri ve mütekâmil keşfi şehir kurmayı başarmasıdır. Gordon Childe şehir kurma eylemini Sümer’den hareketle devrim olarak niteler. İnsanlığın diğer buluşlarına devrim nitelemesi yakıştırılsa bile şehir için bu sıfatı kullanmak doğru değil. Bir alt üst oluşa ve yıkıma işaret eden devrim, var oluşa, hayata ve inşaya dayalı şehrin yanına sıfat olarak yakışmıyor. Şehir insana öğretilen ve tekâmül ederek ileri aşamalarına geçilen bir faaliyet. Şehir müspet bir eylemin sonucu. İnsan birlikte yaşama ihtiyacının zorlamasıyla mağara(sın)dan çıkmış, kendini bulma yolculuğu içinde varoluşsal biçimde şehir kurmaya girişmiştir. Bu yüzden kendi evinden önce “Tanrı”nın evini inşa etmiş ve kutsal mekânı merkeze alan şehri kurmuştur.

İnsanın anlam arayışı sırasında zihnen ve bedenen çıkıp kurtulması gereken mağara, Eflatun’un kullandığı elverişli bir metafor. İnsan mağarasından çıkarak özgürleşir. Özgürleşen insan sınırsız iyiliklerin, erdemin ve ahlakın yaşanacağı yer olarak bir şehir kurmaya girişir. Kurduğu şehirde ortak yaşamın ideal sınırlarını belirlemek için düşünceye yönelir, hikmet ve felsefenin kapılarını aralar. Aristo da hocası gibi insan için şehir hayatını önceler. İnsanın şehir kurması ve şehirde yaşaması yaratılışına uygun, içkin ve doğal olan durumdur.  En iyi devletin şehir devleti olacağını söyler. Farabi bu iki filozofun İslam dünyasındaki takipçisi olarak “el-Medinetü’l-Fazıla” kavramını kullanır. “Erdemli Şehir”. Farabi için de şehir hayrın en iyisinin, ahlakın kemalinin elde edileceği yerdir. Şehir, ahlakın, ortak iyinin ve yüksek kemalin elde edilebileceği mekân olduğu kadar; günahın, kötülüğün ve sapkınlığın merkezi de olabilir. Farabi şehir tasnifini bu zıtlığı da dikkate alarak çeşitlendirir.

Filozofların kurulması ve yönetilmesi konusunda fikir yürüttükleri şehir, siyasal anlamda devlete karşılık gelir. Şehir ve devlet felsefe ve siyaset düşüncesi penceresinden özdeş kavramlardır. Bu noktada kim yönetmeli sorusu düşüncenin ana ilgisi haline gelir. Soruya verilen cevap:  En ahlaklımız, en mükemmelimiz, en bilgilimiz, en tecrübelimiz yönetmeye en ehil olanımızdır. Bu niteliklere sahip olan ise filozofun kendisi. İnsanlar arasında yönetme erdemi açısından eşitlik söz konusu olamaz. Ya altın karakterli filozof bir kral bizi yönetecek, ya tecrübesi tartışılmaz pratik akıl sahibi bir zümre, ya da kendisine sudur eden vahiy ve akılla hareket eden filozof-peygamber. Diğer herkes şehirde kendi yerinin farkında olacak. Gerçek erdemin mevcut hale razı olmaktan geçtiğini kabul edecek. Yönetme konusundaki fikirleri ne kadar rahatsız edici olursa olsun, filozofların şehirle ahlak arasında bağlantı kurması önemli sayılmalı, ancak şehrin bizatihi kendisinin devleti önceleyen bir olgu olduğu da göz önünde bulundurulmalıdır.

Yukarıda insanın Tanrı evini kendi evine öncelediğinden ve öncelikli olarak kutsal mekânın inşasına giriştiğinden söz ettik. Bunun nasıl olduğu konusundaki izahatın ampirik delilleri olsa bile, meseleye inanç ve ön kabulle yani imanla yaklaşmanın da bir gereklilik olduğunu belirtmeliyiz. Dinî geleneklerin yaklaşımları felsefenin ve kadim insanlık hikmetinin şehir hakkındaki eksiklerini tamamlayıcı mahiyettedir. Şehir konusunun önde gelen yazarlarından Mumford şehir ve din arasındaki etkileşimi şöyle anlatır: Köyün mütevazı temelleri toprağın içine kök salmıştı; fakat şehir köyün değerlerini tersine çevirdi ve temelleri cennete yerleştirerek köylünün evrenini ters yüz etti. Bütün gözler artık göğe çevrilmişti. Ezeli, ebedi ve sonsuz olana, her şeyi bilen ve her şeye gücü yetene iman, binlerce yıl boyunca insani varoluşun imkânlarını yüceltmede başarılı oldu.

Mumford’un vurgu yaptığı bu iman, insana beşerî gücün sınırlarını zorlayacak azim ve gayreti verir. Yaptığı tapınağa tonlarca ağırlıktaki taş blokları kilometrelerce uzaktan taşıyan insan topluluğunun Göbeklitepe’deki faaliyetini halen anlamaya çalışıyoruz. Bugünden geriye, 12.000 yıl önceye gidiyoruz. Daha toprağı işlemeye, ekip biçmeye, pişirip dağıtmaya, artırıp biriktirmeye başlamamıştık. Ama öyle anlaşılıyor ki faniliğimiz ve acizliğimiz ebedî olana duyduğumuz merak ve iştiyakı daha da artırdı. Yeni bir inşa işine giriştik. İnsanlık var oldukça baki kalacak bir yapı yapmak, ezelî ve ebedî olanın şanına yakışacak bir ev inşa etmek istedik. Şehir kurmaya da buradan başladık.

İnsan yeryüzüne kemal yolcuğunu tamamlamak için en uygun kıvamda gönderildi. Bu sebeple “ahsen-i takvim” sıfatı kullanıldı. Hz. Âdem bir peygamber olarak ilk evi inşa eden insan. Aynı zamanda “âdem” yeryüzünde yaratılmış en şerefli tür, müstahlef adına hareket eden halife varlık, insan… İşte bu varlık türünün ilk eylemi evi inşa etmek: “Gerçek şu ki, insanlar için yapılmış olan ilk ev, âlemlere bir hidayet ve bir bereket kaynağı olan Mekke’deki evdir.” (Âli İmran 3/96) Evi inşa etmek, evle birlikte hilafetin gereğini de yerine getirmek demek. Ardından gelen amaç ise esma ile müsemma arasındaki ilişkiyi tamamlamak ve ahlakın kemalini elde etmek için bir şehir kurmak.  

İnsan hilafet vazifesi gereğince ilk olarak kulluğunu ifade edeceği mekânı inşa etti. İbadet kulluğun ifadesinin sembolü fiillerden ibaret değil sadece. Kulluk var oluşla ilgili bir eylem, bilme ve tanıma çabasının tezahürü. Kulluk perspektifiyle tekrar şehre döndüğümüzde kadim topraklarda yer alan bozulmuş bir şehirden, yeni bir şehir kurmakla görevlendirilen başka bir önderin, peygamber olarak Hz. İbrahim’in çıktığını görüyoruz. Hemşehrilerinin şehrinden kaçan İbrahim’e (as) verilen görev aynı: Çölün ortasında, mutlak saflık ve temizliğin içinde yeni bir şehir kurmak. İbrahim emre itaat eder, oğluyla birlikte teslimiyet içinde evin temellerini bulur ve yükseltir: “İbrahim, “Rabbim! Burayı güvenli bir şehir yap, halkından Allah’a ve âhiret gününe inananları da çeşitli ürünlerle rızıklandır” diye dua etmişti. Allah buyurdu ki: İnkâr edene de az bir süre dünya nimetleri veririm, ama sonunda onu cehennemin azabına sürerim. O ne kötü bir sondur!  İbrahim İsmail’le birlikte o evin temellerini yükseltiyordu: “Ey rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur; şüphesiz sen işitensin, bilensin.” (Bakara 2/126-127) 

İbrahim’in (as) duası karşılık bulmuş, çölün ortasında ziraata elverişsiz bir yerde kurulan kutsal şehir Mekke, bereket ve cömertlikle anılan bir şehir olmuştur. Bu cömert şehre yüzyıllar sonra, aynı misyonun takipçisi yeni bir önder, Hz. Muhammed (sav) peygamber olarak gönderildi. Mesajına yaratan Rabbimizin adıyla işe girişelim; bu şehir, köle/hür, zengin/fakir, asil/avam fark etmez hepimizin ortak evidir; yönetmek sadece altın tabiatlılara, “Ebu’l-Hakem” lakaplılara has bir meziyet değildir diyerek başladı. Bu çağrının ne anlama geldiği anlaşıldığında ise, bir avuç insanla doğduğu şehri terk etmek ve Yesrib’e hicret etmek zorunda bırakıldı.

Hz. Muhammed (sav) üzerine yüklenen misyonun farkında olarak mücadelesine yeni bir mekânda devam etti. Yesrib’in yeni adı “Medine” yani şehir oldu. Hicretle başlayan bu yeni şehir kurma hamlesi, İslam inanç sisteminin her yönüyle miladı oldu. Evin ve şehrin inşasıyla birlikte insanın da inşasına başlandı. Yeni şehirde gerçekleştirilen ilk faaliyet yine değişmedi. İbadet için bir bina yapıldı. Bu yapıda ibadethane ile ev, okul, misafirhane iç içe geçmişti. Mezralar ibadet için yapılan evin ekseninde birleşti. Şehir yeni bir odak noktası elde ederek asli kimliğine kavuştu. 

Sonra gelenler için örnek alacakları bir model ortaya kondu Medine’de. Tüm insanlığa bir şehrin nasıl kurulacağı öğretildi. Müslümanlar bu örnekten hareketle Basra, Kufe, Fustat, Bağdat gibi yeni şehirlerini kurdular. Kuruluşundan itibaren 30 yıl içinde Kufe’nin nüfusu 100.000’in Basra’nın nüfusu ise 200.000’in üzerine çıktı. Nil’in doğu sahilinde 640 yılında Amr ibnu’l-As tarafından kurulan Fustat, sonradan Kahire şehrinin çekirdeğini teşkil etti.  762’de Abbasi Halifesi El-Mansur tarafından yeni başkent olmak üzere kurulan Bağdat ise 40 yıl içinde 2 milyon nüfusa erişti. Yeni kurulan bu şehirlerle birlikte İspanya ve Kuzey Afrika’dan Hint Okyanusuna kadar uzanan bölgede Kordoba, Sevilla, Tuleytula, Fez, Kayravan, İstanbul, Şam, Belh, Buhara, Semerkand gibi pek çok şehir İslam hakimiyetine girdi. Medine’de ortaya konulan şehir modeline göre yeniden örgütlendi.

İslam şehrine farklı coğrafyalarda ve tarihsel kesitlerde verilecek başka pek çok örnek bulunabilir. Ancak bu modelin son ve en gelişmiş örneği Osmanlı şehirlerinde görünür. Bu görüşü destekleyen Turgut Cansever, İslam şehrini insanlık tarihinin çok müstesna bir ürünü olarak niteler ve Osmanlı şehirlerini mekânsal planda bu sistemin en parlak örnekleri olarak gösterir. Cansever’e göre Osmanlı şehri iki temel özelliğiyle ön plana çıkar. Şehirde hâkim irade görünür değildir ve Osmanlı şehri kendiliğinden oluşmuş bir güzelliği yansıtır. Siyasal otorite yeni kurulan şehre planlama yoluyla müdahale etmemiş, şehir kurmak bir üst ilke olarak dünyayı güzelleştirme idealinin parçası olarak düşünülmüştür.

Nizam-ı âlem ilkesinin simgeleşmiş hali olan Osmanlı şehri, sadece mekânsal bir tekâmülün sonucu olarak öne çıkmaz. Aynı zamanda ortalama insanın hayatına huzur ve güven getirmeyi de kendisine hedef olarak koyar. Fatih Sultan Mehmet’e atfedilen; “Hüner bir şehir bünyad etmektir, Reayâ kalbin âbad etmektir” dizeleri bu hedefin ifadesidir. Burada şehir kurma eylemi ile “dâire-i adalet” ilkesinin ana fikrini oluşturan halkın huzuru ortak bir ideal olarak dikkat çeker.

Şehirde refahın artması ve huzurun sağlanması bir başka erdemin, cömertliğin ön plana çıkmasını sağlamıştır. Osmanlı şehirlerinde her sosyal katmanda ve farklı fonksiyonlarda karşımıza çıkan vakıflar cömertlik ahlakının tezahürleridir. Cömertliğin en yüksek derecesi ihtiyaç sahibi olsun veya olmasın bütün insanlara yardımda bulunmayı gerektirir ve kerem olarak adlandırılır. Nitekim vakfiyelerde bu özelliğe vurgu için “âyende ve revendeye” hizmetten bahsedilir. Yani gelir seviyesi veya sosyal statüsü ne olursa olsun gelen geçen herkese ikramda bulunulması emredilir. Cömertlik ve kerem ahlakının somutlaşmış hali olan vakıflar, Osmanlı şehir hayatının sosyal, ekonomik ve fiziki planda ayrılmaz parçası olarak her köşede karşımıza çıkar.

Osmanlı şehirlerinin kuruluşundan itibaren fiziki yapısında asıl belirleyici yenilik, vakıflar aracılığıyla külliye-imaret siteleri tesis ederek şehirleri geliştirmektir. Çok işlevli merkezler olan imaret siteleri, şehirlere kamu hizmetlerinin gelmesini ve ticari hayatı geliştirecek pazarların kurulmasını sağlamıştır. Bu tesisler cami, medrese, hastane, misafirhane, aşevi, su yolları, çeşme ve sebiller, yol ve köprüler ile bunların bakımları için gelir getiren han, hamam, çarşı, değirmen vb. yapılardan oluşurdu. Bazen bir şehrin yeni baştan kuruluşunda bazen de var olan bir şehrin topyekûn dönüşümünde vakıflar tarafından inşa edilen bu imaret siteleri pay sahibi oluyordu.

Osmanlı şehrinde, şehir merkezindeki çarşıların mülkiyeti vakıflara tahsis edilerek merkezde oluşacak spekülatif kazancın ve rantın da önüne geçilmiş, buradan doğan artı değer hayrata özgülenerek şehrin sağlık, eğitim, sosyal yardımlaşma vb. ihtiyaçları temin edilmiştir.  Böylece şehrin şerefiyesi hizmet olarak şehirliye aktarılmıştır. Bu sistemle şehirde rantiye ekonomisinin yarattığı ekonomik, sosyal ve politik yozlaşmanın sınırlı kalması sağlanmıştır.

Modern dönemde insanlık olarak her zamankinden daha fazla şehirlerde ve metropollerde yaşıyoruz. Günümüzde Dünya nüfusunun %55’i, Avrupa ve Türkiye nüfusunun ise yaklaşık %75’i şehirlerde meskûn. Ancak bu nüfus kesafetine rağmen gerçekten şehirli olup olamadığımız konusunda istifhamlarımız var. Mekânı değerli kılanlar mekânda yaşayanlar, orada mekîn olanlardır (şerefü’l-mekân bi’l-mekîn). Şehirleri değerli kılmak için ortak yaşamın kurallarını belirleyen, ortak kabullere yaslanan şehir ilmihallerimizi yazabilmeliyiz. Bu çerçevede şehirli olabilmek ve şehir ahalisi olarak birlikte yaşayabilmek için, yukarıda özetlediğimiz tarihsel değerleri yeniden hatırlamakta ve imkân ölçüsünde canlandırmakta fayda var. Kanaatimizce yeni ve yeniden şehirler kurabilmek ancak bu hattıhareket üzerinde olmakla mümkün olabilir.