Ömer DEMİR – 

Odak noktamız olan emeğin kutsallığı konusuna geri dönecek olursak, ilk olarak tarımda görülen kitlesel istihdam, önce sanayiye sonra da hizmet sektörüne kayarak “kutsallığını” korumayı başardı ama bugün hizmet sektörüne sığınan işgücünün, işlerin yapay zekâ destekli makinelere devri sonrasında kayacağı yeni bir alan ortada pek fazla görünmemektedir. Daha sonra ele alacağımız üzere böyle bir “yeni alan” olsa bile bu muhtemelen şimdiki tanımıyla “iş” ile irtibatlı bir alan olmayacak gibi görünüyor. Zira emeğin üretime olan marjinal katkısının makineleri geçeceği üretim alanlarının sınırlı kalacağı tahmin ediliyor. Hemen söyleyelim, kanaatimizce bu bir felaket tellallığı değildir.

Eğer bu tahmin doğruysa, o zaman, yani yapay zekânın denetimindeki robotların üretimin ana sorumluluğunu üstlendiği bir dünyada, emeğin üretime katkısına dayalı bir hâsıla dağıtım süreci anlamını tümüyle kaybedecek demektir. Bu konu çok önemli ve bu yazının odak noktası da bu.

Şimdi hâlen tüm ekonomilerde toplam hâsılanın paylaşımında emeğin payı olarak ayrılan az veya çok bir kısım var. Buna göre dağıtım ayarlanıyor. Üstelik üretimden pay almada emeğin bir hakkının olduğunu kabul etmek, sorunu çözmek için yeterli değil, bir de bu katkının yeni üretim modelinde nasıl ölçüleceği konusu var. Yani emeğin katkısı devam edecekse bile dağıtımdan alacağı paya dair yeni bir modele ihtiyaç olacak. Çünkü sistemin emek merkezli olmayacağı durumda kurumsal yapıların ve değer yargılarının değişmesi gerekecek.

Günümüzde insanlar emekleri yoluyla üretime katıldıkları için maaş veya ücret alıyorlar. Kime ne kadar ücret veya maaş verileceği (en azından teoride) üretime olan katkısına göre ayarlanıyor.[1] Daha fazla niteliğe sahip olmayı ve sorumluluk almayı gerektirdiği ve bu yolla nihai ürünün oluşmasına daha çok katkı sağladıkları varsayıldığı için, ustabaşı ustadan, profesör doçentten daha fazla ücret alıyor. Birçok alanda bu katkının farklılaşıp farklılaşmadığı ölçülemiyor olsa da aynı işin farklı bölümlerini yerine getiren veya farklı işler yapanların farklı ücret almaları teorik olarak böyle açıklanıyor.

Şimdiki durumda her bir bireyin katkısı hassas biçimde ölçülemese de, genel olarak emeğin marjinal verimliliği pozitif olduğu için (ilave bir kişi işe koyulunca üretim, onun maliyetinden daha fazla arttığı için) emeğin üretimden pay alma talebi oldukça meşru görülüyor. Çünkü emek olmadan üretimin olmadığı, olamayacağı hâlâ birçok üretim alanı var. Bu bağlamda emeğin üretimde hakkı olduğu konusu üzerinde genel bir mutabakat olduğu görülüyor. Hatta geçmişte toprak ve doğal kaynaklar hariç emek dışında üretime katkıda bulunan her şeyin aslında “birikmiş emek” olduğu bile savunulmuştur (bugün de savunanlar olabilir). Buna göre elinizde işinizi kolaylaştıran bir alet olarak bir bıçak varsa, o aslında onu bıçak haline getirenlerin harcadığı emeğin birikmiş hâli, bir nevi donmuş emektir. Bu yorum, biraz zorlama da olsa, emeği üretimin temel belirleyicisi olarak görmenin doğal bir sonucudur. Ancak soyut düzeyde emek ile üretim arasında böyle bir ilişki kurmak, konuyla ilgili somut bağlantıların kurulmasında yeterli olmuyor. Daha derin analizler yaparak çok farklı ilişki türlerinin üretimle olan bağlantılarını açık biçimde tanımlamak lazım. Kısaca, şimdiye kadar dünya üzerinde itibar gören baskın görüşe göre üretim, doğrudan veya dolaylı emek sarf etmeyle ortaya çıkar. Dolayısıyla emeği kim harcamışsa üretim de onun hakkı olmalıdır. Ancak teoride böyle olmakla birlikte pratikte uygulama hep farklı olmuştur. Her toplumda değişik gerekçelerle üretimle doğrudan bağlantısı kurulmayan kişilere, başka meşru gerekçeler gösterilerek belirli pay verilmesi hep söz konusu olmuştur. Bu ilişki dolaylı tanımlandığı zaman karşımıza yeni durumlar ortaya çıkmaktadır. Somut gelir dağıtım sistemleri, bu doğrudan ve dolaylı gerekçelerin bir karması olagelmiştir. Burada makine teçhizat, miras ve değer sistemleri olmak üzere üç ana kanal olduğunu görmekteyiz.

Emek ve üretim arasında kurulan bu doğrusal ilişkiyi ilk olarak makine ve teçhizat dolaylı hâle getirmeye başlamıştır. Üretimde alet edevat ne kadar fazla kullanılırsa bu dolaylı katkı da o kadar artmaktadır. Bunun içsel mantığını şöyle izah edebiliriz: Üretim araçlarına (ekonomi diliyle sermaye mallarına) yapılan harcama, bireyin elinde bugün mümkün olan tüketim hakkını (daha az, aynı veya daha fazla miktarda) geleceğe aktarma amaçlıdır. Sadece tasarruf etme, bu hakkı daha az veya aynı miktarda, tasarrufu yatırıma dönüştürme ise daha fazla miktarda geleceğe aktarmayı amaçlar. Tüketim hakkının bu yollarla (tasarruf veya yatırım) geleceğe tehiri sonucunda üretimin artmasına olan açık katkıları nedeni ile emek sahiplerinin yanında dolaylı katkıları olan alet edevat, makine sahiplerinin de üretimden belirli bir pay almaları makul görülmüştür.

Bu hakkın, nesiller arası bağını kuran miras kurumu işi tamamen yeni bir çehreye büründürmüştür. Zira mirasla gelen tüketim hakkı, üretime katkısından bağımsız olarak üretim sahibi ile belirli bir yakınlık ilişkisi olanlara üretimden pay alma şeklinde tanımlanabilir. Her ne kadar üretimde sürekliliği sağlama yönüyle dolaylı biçimde irtibatlandırma mümkün olsa da, üretime katkıda bulunan kişi ile soy yönünden yakınlık sahibi olmanın üretimden pay almanın tartışmasız gerekçesini oluşturması, bu “katkı-hak” ilişkisinde ikinci önemli kırılmadır.[2]

Önce üretimde kullanılan araç gereçlere sahiplik, sonra miras hakkı, en son olarak da bir arada yaşamanın gereklilikleri olarak tanımlanabilecek belirli temel hakların (çocuk, hasta, emekli, engelli vb.) devreye girmesiyle, mevcut üretimden kimlerin pay alma hakkı olduğuna dair doğrudan üretime katılma dışında, genel haklar temelli, sürekli bir genişlemenin meydana geldiğini görüyoruz. Bu kanal çok önemlidir zira yeni ekonomilerde bunun daha da artacağı ve güçleneceği anlaşılmaktadır.

Kimin Ne kadar Üretime Katkı Yaptığının Ölçülmesi Sorunu

Öte yandan üretimde kimlerin hak sahibi olduğu konusu bir şekilde açıklığa kavuşsa da ne kadar hakkı olduğu konusu muğlaklığını korumaya hâlâ devam eder. Ama biz biliyoruz ki insanların üretime olan katkılarının tam olarak ölçülmesinin zorluğu nedeniyle emeğin değerinin ölçülmesi işi, uzun zamandan beri kullanılan zamana bağlı “mesai bazlı” yapılmaya başlanmıştır. Mesai, kişinin çalışıyor göründüğü zaman dilimine deniyor. Bu tanımdaki “göründüğü” kelimesine dikkatinizi çekerim. Aslında her bir kişinin üretime ne kadar katkı yaptığı tam olarak bilinemiyor ama bir kişi günde örneğin 8 saat işyerindeyse ve çalışmıyor görüntüsü verecek bir durumu da yoksa 8 saatlik bir katkı yaptığı varsayımı ile ücretlendirilmektedir. Bu konu niçin önemli? Çünkü çalışmanın parasal getirisinin üretime olan katkı ile irtibatlandırılmasında mesai saatinin anlamı da zamanla kaybolmaya başlamıştır. Bunun iki yönü var: Bir yandan parça başı işlerin artması, serbest ve uzaktan çalışmanın yaygınlaşması veya götürü verilen işlerin artması yoluyla doğrudan hâsıla ile bağlantılı istihdam biçimleri gelişmektedir. Bu tür istihdam biçimleri sıkı bir mesai denetimini gereksiz kılmaktadır. Öngörülen üretim gerçekleştiğinde bunun ne kadar süre içinde yapıldığını ölçmeye ihtiyaç duyulmamaktadır. Üstelik bu çalışma motivasyonunu olumlu etkilemekte, emeği etkinleştirmektedir (daha kısa sürede daha çok iş yapmak gibi). Bu yeni çalıma tarzları, kişinin üretime olan katkısının mesai dışı kriterlerle ölçülebildiği anlamına gelir. Yani bu yeni çalışma türleri, iş ile kişinin irtibatlanmasını zorlaştırmak bir yana daha da kolaylaştırmaktadır. Burada bizim kastettiğimiz olayın ikinci yönüdür: Aşağıda sayılan nedenlerle fiilen yapılan iş ile buna karşılık üretimden alınan karşılık arasındaki bağlantı giderek zayıflamaktadır. Bunda kuşkusuz birçok faktör etkilidir ama üretim sürecinin giderek daha da karmaşık hâle gelmesi, demokratik karar süreçlerinin doğal bir sonucu olarak bireylere politik veya idari kararlarla ilave tüketim hakkı verilmesinin yaygın meşruiyet kazanması ve son olarak çalışma sonrası (emeklilik) dönemde yapılan ödemelerin statü bazlı hâle gelmesi en göze batan unsurlardır. Bu üç ana gerekçe üzerinde kısaca duralım.

İlk olarak, üretim süreçleri karmaşıklaştıkça hasılaya emeğin katkısının ölçülebilir olmaktan gittikçe uzaklaştığını görüyoruz. Çünkü artık iş süreçlerinin büyük bir bütünün parçaları olarak entegre edilmiş olması nedeniyle hasılanın kişilere özgü hâle getirilebilirlik, yani nihai üretimde farklı süreçlerde katkıda bulunanların göreli katkı düzeylerinin bilinme özelliği giderek ortadan kalkmaktadır. Bu bağlamda aynı iş yerinde çalışan ve farklı işler yapan örneğin bekçi ile muhasebecinin veya benzer işler yapan büro görevlilerinin her birinin üretime olan katkısının ayrıştırılması sanıldığından daha zordur. İşin bitirilmesinde görevlerinin farklı olması, her birinin orada sekiz saat harcaması nedeniyle yapılan üretime ne kadar katkı olarak değerlendirileceğini ölçmeyi zorlaştırmaktadır. Aslında yakından bakıldığında bu zorluk, çok sade iş tanımı olan işler için de geçerlidir. Örneğin iki avcının birlikte av yaptığını düşünelim. Birinin dikkatli biçimde yol üzerinde bir tuzak kurup beklemesi, diğerinin de av hayvanlarını o yöne yönlendirecek sesler çıkarması sonucu işbirliği içinde yaptıkları avın nasıl bölüşüleceği gibi çok sade görünen bir üretim için de katkının nasıl ölçüleceği sorunu vardır. Tuzağı organize etmek ile hayvanları yönlendirmek iki farklı iş tanımıdır ve her biri diğerinden ayrı yetenek ve çaba gerektirebilir. Hatta hiç av işlerine katılmayıp, sırf av arkadaşlığı yapmış olmanın, avcının yalnızlık korkusunu gidererek verimliliğinin artışına katkıda bulunması yoluyla üretimde bir hak oluşturması bile mümkündür. Kısaca, bu katkının ölçümü zorlaştıkça, bölüşümde katkıyı ölçme dışında başka yöntemlere başvurulduğu görülür. Örneğin, avdan kime ne kadar pay verileceğinin ölçülme sorunu baş gösterdiğinde, başvurulan en tipik yöntem, avın herkese eşit dağıtımıdır. Eşit veya eşite yakın dağıtımın tercih edilmesinin nedeni, muhtemelen, sürece katkının eşit olduğuna herkesin tam ikna olması değil, başka bir paylaşım usulü üzerinde uzlaşma sağlamanın çok daha zor olmasıdır. Aynen aynı iş yerinde aynı mesaiyi harcayana aynı ücretin verilmesinde olduğu gibi. Hâlbuki mesai sürecinde herkesin nihai üretime olan katkısını ayrıştırmak mümkün olsa, mesai saati bazlı değil üretime katkı bazlı pay ödeme daha makul görülecektir. İlk boyut üretim sürecinin karmaşıklığının orada rol alanların katkılarını ayrıştırmada zorluk yaratmasıdır. Üretim daha fazla karmaşık hale geldikçe bu ayrıştırma işi zorlaşacak hatta giderek imkânsız hale gelecektir.

İkincisi, demokratik toplumlarda karar süreçleri bir kişi bir oy ilkesine göre çalışır. Oy kullananların gelir düzeylerinin artırılmasında istihdam teşvikleri, asgari ücretin belirlenmesi, kayıt dışı çalıştırılmanın önlenmesi gibi tedbirler yasal düzenlemelere konu edilir. Bir işveren, birisini işe aldığında onun üretime fiili katkısının ne olacağından bağımsız olarak, en az asgari ücret miktarı bir geliri ödemekle yükümlü kılınır. Kamusal istihdamda ücretler doğrudan devlet tarafından belirlenir. Özellikle pazarlık yöntemleri ile asgari ücret belirlenirken, kamu sektöründe maaş artış oranları karara bağlanırken veya genel olarak çalışma hayatına dair çıkarılan yasalarla tanınan haklar (günlük, haftalık, aylık veya yıllık toplam zorunlu çalışma süresinin kısaltılması, emeklilik için ödenecek asgari prim gün sayısının düşürülmesi, evlilik, hastalık, doğum, yaşlı bakımı vb. için yıl içinde alınabilecek ücretli veya ücretsiz izin süresi veya asgari geçim desteği, çocuk yardımı, çalışmayan eş yardımı, eğitim desteği, yabancı dil tazminatı gibi değişik adlar altında yapılan ek ödemeler) yoluyla üretime olan katkı ile o üretimden elde edilen gelir arasındaki bağlantı gittikçe çok daha dolaylı hale gelmektedir. Asgari ücretin belirli formüllerle de olsa bir ölçüye bağlanıp sabitlenmesi, özellikle malul, dul, yetim, hasta, izinli, işsiz vb. kişilere asgari ücret benzeri, ağırlıklı olarak bu kişilerin, üretme kapasitelerine değil, kişisel durum ve ihtiyaçlarına bağlı olarak bir ödeme yapılması, mal ve hizmetlerin tüketim hakkının üretime katkı durumuna göre belirlenmesini zorlaştırma bir yana bu ikisi arasındaki ilişkinin adeta kopmasına yol açmaktadır.

Üçüncüsü, sadece aktif çalışanların değil çalışma hayatını tamamlayıp emekliliği hak eden kişilere emekli maaşı ödenmesinin gerekçesi de üretime olan katkı ile ilişkisiz biçimde değişmeye başlamıştır. İlk kitlesel emeklilik fikri, çalışırken gelirinden yapılan kesintilerin ayrı bir emeklilik fonu olarak biriktirilmesi ve geçen zaman içinde bu fonun değerlendirilmesiyle bir düzenli gelir yaratılmasından oluşuyordu. Bir nevi bankaya yatırılan ve uzun süre orada bekletildikten sonra azar azar kullanılmaya başlanan para gibi. Her ne kadar kişinin kaç yıl emekli maaşı alarak yaşayacağının bilinmemesi nedeniyle sonunda ödenecek toplam miktar konusunda bir belirsizlik olsa da başlangıçta emekli maaşının bağlanma gerekçesi, çalışırken elde ettiği gelirden emeklilikte kullanmak amacıyla tasarruf ettiği bir kısmının değerlendirilmesi idi. Tıpkı çalışırken satın alınan bir gayrimenkulün kirasıyla emekli olunca geçinmek gibi. Ancak zaman içinde çalışanlardan yapılan kesintileri biriktirecek bir ortam oluşamadığı, çalışanlardan yapılan kesintiler hemen transfer ödemesi olarak şimdi emekli olanlara aktarıldığı için, emekli maaşları emeklilik fonunda biriken tasarrufların nemalandırılmış hâli olmaktan giderek uzaklaşmaya başladı. Emeklilik hakkının daha geniş kitlelere yaygınlaştırılması ve maaşlarının günün koşullarında yaşamaya imkân verememesi gerekçesiyle iyileştirilmesi çabaları, onlara yapılan ödemelerin üretime olan katkılarıyla bağını tümüyle koparmıştır. Buna erken yaşta emeklilik gibi uygulamalar, dul, yetim, malul olduğu için veya birkaç yıl prim ödeyerek emekli maaşı hak etme uygulamaları eklendiğinde, sistemin üretime katkı ile irtibatı büyük ölçüde sembolik hale gelmiştir.

Emekli maaşlarında bu bağlantının kopmuş olduğunu iki yoldan görebiliriz. Birincisi aynı miktar prim ödeyenler fiilen aynı süre emekli maaşı almıyorlar. Örneğin aynı süre çalışan ve aynı primleri ödeyen iki kişiden biri emeklilikten sonra 10 yıl diğeri de 20 yıl yaşarsa veya birinin sadece kendisi diğerinin öldükten sonra eşi veya çocukları da bu maaşı almaya devam ederse, bu emekli maaşının yatırılan prim miktarı ile doğrudan bir ilişkisi olduğu söylenemez.

İkinci gösterge, mevzuat değişikliği ile özlük haklarını değiştirmenin meşruiyet sorunu taşımamasıdır. Örneğin meclisten çıkan bir kanunla, dün, maaşı ile mesela yüz ekmek alabilen birisinin bugün, maaş artışı yapıldığı için 150 ekmek alabilir hale gelmesinin hiç kimsenin kafasında hak edip etmeme anlamında bir meşruiyet sorunu oluşturmamaktadır. Bu durum, reel mal ve hizmetler üzerinden hesaplandığında (enflasyon etkisi ortadan kaldırıldığında) bugünkü tüketim hakkının, tüketimi talep edilen mal ve hizmetleri ortaya çıkaran üretim sürecine yapılan katkı ile kolay kolay açıklanamaz. Kısaca günümüzde emekli maaşları, belirli yaşın üstündekilere veya çalışamaz hâlde olanlara, büyük oranda üretime olan katkılarından bağımsız ve adeta bir vatandaşlık hakkı olarak yapılan bir ödeme haline gelmiştir.

Yani aktif çalışanların gelirlerinin yanı sıra emekli maaşlarının da üretimle olan doğrudan bağlantısı giderek zayıflamaya başlamıştır. Bunlara değinmemizin sebebi, bunun bir yanlış gidiş olduğunu ima etmek değil, tersine belki de zaman içinde oluştukları için yeterince dikkat çekmiyor olmalarına işaret ederek hak ve meşruiyet algısının nasıl değiştiğini bu somut örnekler üzerinden göstermektir.

Kısaca, içinde yaşadığımız toplumda emeğin karşılığı olarak tanımlanan gelirlerin üretim ile bağlantısı öylesine dolaylı hale gelmiştir ki, her bir gelir sahibinin hangi katkısı karşılığında bu geliri hak ettiğinin ayrıştırılması neredeyse imkânsızdır.

Şimdi asıl meseleye geliyoruz: Aradaki ilişki dolaylı hâle gelmiş olsa da (çalışılan gün sayısı, ödenen prim vb.) emek ile üretim arasında bir ilişkiden hâlâ bahsetmek mümkündür. Ancak gelecekte robotların üretimde baskın hale gelmesi, bireyler ile hâsıla arasında herhangi bir ilişki kurulmasını tümüyle imkânsız hale getirecek gibi görünüyor. Şimdi günlük mesai, çalışılan gün sayısı, yatırılan prim gibi hesap kalemleriyle bir kişinin toplam üretimde ne kadar hakkı olduğunu belirlemeye dönük, üzerinde uzlaşılan iyi kötü bazı kriterler söz konusudur. Bireyin üretim sürecinde bulunmasının artık gereksiz hâle gelmesi, iktisatçıların tabiriyle emeğin marjinal verimliliğinin sıfır olması hâlinde insanlara hangi kritere göre ve nasıl bir gelir dağıtımı yapılacağı şu an tümüyle belirsizdir. Ortada büyük bir üretim var ama bunun ortaya çıkışında aslan payının robotların olması nedeniyle kişilere dağıtımında hangi kriterlerin esas alınacağı ciddi yeni bir tartışma konusu olacağa benziyor. Eğer emek hâlâ “kutsal” olacaksa üretimin ne kadarının insanlardan ne kadarının da robotlardan geldiğinin belirlenmesi büyük önem taşıyacaktır. Buradaki önemli konu, eğer üretime insanların katkısı çok az olacaksa, bu durumda emeğe kutsallık atfetmenin çok da bir anlamı olmayacağıdır.

Kutsallığı onlar aracılığı ile sağlamak için herkesin bir robotu olsun diyemeyiz. Zira robotlar insanlar gibi işin bir kısmını yerine getiren yekpare unsurlar değildir. Kaldı ki yukarıda insanların da giderek katkıları kesin olarak ölçülemeyenler grubuna daha yakın hâle geldiğini söyledik. Üretim robotları, çoğunlukla büyük birer otomasyon sistemleri oldukları için onların belirli bir parçasının katkısını diğerlerinden üstün kılacak bir hâsıla taksimatı kolay kolay yapılamaz. Amir de memur da sonunda robot olacağı için robot sahipliği yoluyla insanların üretimden alacakları paylar farklılaştırılamaz. O zaman şöyle bir soru ile karşı karşıya geliyoruz. Robotların üretim işini üstlendiği bir ekonomide bireylerin hak talebi, emeğin üretime olan katkısı ile meşrulaştırılabilir mi? El cevap: Acı ama meşrulaştırılamaz. Çünkü bireyin bir katkısı olacaksa o şimdikine göre çok daha marjinal ve daha dolaylı olacağı için büyük ihtimalle üretim süreçleriyle irtibatlandırılarak anlaşılması mümkün olmayacaktır. Bu durumda üretim yapılmasının amacı, robotların kendi bakımlarını karşılama olmayacağına göre, bu üretimden insanlara pay verilmesinin “başka” gerekçelerinin olması gerekir. İşte bu “başka” gerekçe, ne olacaksa artık, robot çağının hak talebinin meşruiyet aracı olacak gibi görünüyor.

Aslında, bu gerekçe değişiminin temelleri, robotlaşma dönemi öncesinde de yukarıda kısaca temas ettiğimiz ücret-maaş-emekli maaşı süreçlerinin oluşumunda kısmen atılmış durumdadır. Bugün birçok ülkede yeni doğan bir bebeğin ebeveyninin sunacağı özel şartlar bir yana bırakılırsa, kendi üretiminden bağımsız olarak, temel sağlık ve eğitim hakları vardır. Ayrıca ebeveyni ölürse veya ona sahip çıkacak durumda değilse ona devlet asgari düzeyde (bazı durumlarda ebeveyninden daha iyi şartlarda) yaşama imkânı sağlamayı garantilemektedir. Peki, ne karşılığında? Şimdiki örtük gerekçe şudur: İlgili gelecekte aktif bir birey olduğunda üretime katılarak yapacağı katkılar karşılığında şimdi ona yatırım yapılmaktadır. Peki, kişi ya engelli ise? Yani ömür boyu aktif üretici olamayacaksa ona bakılmayacak mı? Ölüme mi terk edilecek? Muhtemelen çok eski zamanlarda “lanetli” diye bu durumda olanlar ölüme terk edilebiliyordu ama bugün değil. Çünkü her doğan bireyin “yaşama hakkı” var. Bu yaşama hakkı nereden geliyor? Üretime olan katkıdan gelmediği aşikâr. Aslında bu yaşama hakkı, insanlık tarihinde de çok eski bir durum değil. Bir ülke vatandaşı olarak ülkenin imkânları ölçüsünce sağlanan pozitif haklar, ağırlıklı mesai saatine bağlı olarak ödenen düzenli maaş ile çalışamayacağı dönemde ödenen emekli maaşı da son yüzyılda hızla yaygınlaştı. Hâlâ bu haklardan yoksun yörelerin çok olmasının sebebi, bu bölgelerdeki norm eksikliğinden ziyade üretim eksikliğidir. Bu sebeple insanlar üretimi yeterince artıracak araçlar geliştirdikçe bu yeni gelir dağıtım yöntemlerini kolayca ve hızlıca uyarlayabiliyorlar.

Şimdi sırada tüm işleri robotların yaptığı ve çok az insanın üretimde rol aldığı bir bolluk dünyasında, kime ne kadar gelirin, hangi gerekçe ile verileceğinin belirlenmesi işi var. Bunun için akla gelen bazı öneriler var ama onlara bir sonraki yazıda değinelim.

(Sonraki Yazı: Robot Ekonomisinde Gelir Bölüşümünde Bir Yöntem: Evrensel Temel Gelir)

 

[1] Teoride üretimden emeğin payının hesaplanmasında “üretime olan katkı” ana meşruiyet gerekçesi olmakla birlikte fiilen bu katkının ne olduğunun belirlenmesinde bireyin beşeri sermaye (yetenek, deneyim ve eğitim) ve sosyal sermaye (güvenilirlik, işbirliğine yatkınlık, ilişki ağlarında örtük bilgi, yetenek ve deneyim kazanma durumu vb.) seviyesi ile o an için ilgili işgücü piyasasında emek arzı (çalışmak isteyenler) ve emek talebi (boş iş sayısı) etkili olur. Sayılan bu faktörlerin işgücünün üretimden aldığı payın hesaplanmasında etkili olması, zaman zaman bu payın üretime olan katkı ile bağının kopmasına yol açar. Yani fiilen aynı işi yapsa da, çalışmak isteyen sayısı, boş işlerden fazla ise emeğin üretimden aldığı pay düşüş gösterir.

[2] Her ne kadar yakınlara verilen mirasın, miras sahibinin yaşarken ve üretim yapma imkânı yokken hayatını kolaylaştırıcı yönü meşrulaştırmak için makul bir gerekçe olsa da, tüketim hakkının üretime katkı ile olan bağını dolaylı hale getirdiği açıktır.

Ömer Demir –

2024 mahallî idare seçimlerine az bir süre kaldı. 31 Mart’ta şehirlerimizi yönetecek yeni ekipler belirlenecek. Partiler de kimlerle şehirleri yöneteceklerine dair adaylarını belirlemiş durumda. Sonucun ülkemiz için hayırlı olmasını dileriz. Bu yazıda yerel seçimlerde siyasal partilerin yanında adayların da öne çıkmış olmasının farklı yönlerine işaret edeceğiz.

Yerel seçimlerde aday niteliklerinin daha fazla öne çıktığını, partilerin “hangi adayla seçimi alırız” araştırmaları yaptırdıklarını, bu sebeple de genel seçimlerde çok sık rastlanmayan biçimde adaylık için partiler arası transferlerin arttığını görüyoruz. Bu süreçte halkın teveccühünü kazanmak için aday ve partinin rolünün ne olduğuna bakmak yararlı olacaktır. Sadece adaya odaklanma veya parti merkezli oy vermenin ne tür sonuçlar getireceğine işaret edeceğiz.

Konunun biri seçimlerde seçmenin karar verme, diğeri de politik karar süreçlerinin oluşma tarzı olmak üzere iki yönü var. İki farklı yönden bakılınca manzara farklılaşıyor. Önce politik karar süreçlerinin oluşumunda aday ve partinin rolüne bakalım, ardından bireylerin tercih sürecindeki tutumlarına.

Siyasi Parti Gerekli mi?

Genel olarak insan hayatını etkileyen iki ana karar türünden bahsedebiliriz. Biri, bireylerin kendileri tarafından alınan kararlar, diğeri de topluluk adına verilen kararlar. Bireylerin kendi adlarına karar vermelerinde uyulması gereken kurallar konusunda insanların çok fazla tereddütleri yoktur. Bireyler neyin kendileri için uygun veya doğru olduğuna ikna olurlarsa, o doğrultuda karar verirler. Yanılma ve isabet etme konusunda aralarındaki farklılık, insanlar arası farklılığın doğal bir sonucu olarak görülür. Aynı konuda birbiriyle uyumlu, farklı veya zıt birçok karar, taraflarca büyük bir isteklilikle verilir. Birileri alır diğerleri satar, birileri girer diğerleri çıkar, taraflar memnun olduğu sürece farklı sonuçlar elde edilmesinde bir sorun görülmez.

Fakat topluluk adına karar vermeye geldiğinde işler biraz değişir. Topluluğun lehine veya aleyhine olan kararın ne olduğu konusunda uzlaşmak ve ortak bir fikre ulaşmak bireyin kendisi için karar vermesine göre hem hayli zordur hem de sonuçları çok farklıdır. Bireyin kararlarının olumlu veya olumsuz sonuçlarına, başkalarını etkilese de, ağırlıklı olarak kendisi katlandığı için kişisellik ağır basar. İş, topluluk ile ilgili kararlara geldiğinde, çıkar çatışması büyüyeceği için en uygun kararın ne olduğunun belirlenmesinde bireysel düzeydeki kararlar alınırken kullanılanlardan farklı bir yöntem bulmak gerekir.

Birey iyi kötü, doğrudan veya vekilleri aracılığı ile kendi adına karar verebilir ama topluluk “hayali” bir varlıktır, birey gibi karar veremez, onun adına mutlaka bireylerin karar vermesi gerekir. Bu bireylerin kim olacağı çok çetin bir konudur. Aslında bu konuda bulunan yöntemler çok çeşitli de değildir. Aile ve küçük gruplar içinde daha bilgili ve görgülü olduğu için topluluk adına karar verme yetkisi daha çok yaş itibari ile büyüklere tanınır. Bu çok pratik ve gerekçeleri kolay anlaşılabilir bir tutumdur. Topluluk ölçeği aileden kabileye doğru büyüdükçe, topluluk adına kararların, kişisel özellikleri ile temayüz etmiş kabile önderlerinin vermesi makul bulunmuştur. Bu önderler de genelde soya dayalı olarak belirlenir. Kimlerin daha iyi yönetici olacağı konusundaki tartışmaların evrimi uzun bir konudur. Günümüze gelindiğinde, yüzyıllar boyu kan bağı ile ebeveynden çocuğa geçen topluluk adına karar verme yetkisi (monarşi ve aristokraside olduğu gibi), demokratik yöntemlerin gelişmesi sonucu topluluğun oyları ile seçilen yöneticilere doğru evrilmiştir. Konumuz olan “siyasi parti niçin var” sorusu tam da burada devreye girmektedir. Topluluğun bireylerinin “en uygun karar vericileri” seçmesi için önlerinde bazı seçeneklerin olması gerekir. Günümüzde bu seçenekleri büyük ölçüde siyasi partiler vücuda getirmektedir.

Siyasi partilerin bu bağlamda iki temel işlevi vardır. İlki, illerde ve ilçelerde örgütlenen siyasi partiler, ülke içindeki imkân, duyarlılık, beklenti ve algıların tespitini mümkün kılacak etkili iletişim kanalları oluştururlar. Bu yolla toplumun farklı kesimlerinin ihtiyaç ve beklentilerini tespit eder ve bunları esas alan politikalar oluştururlar. Böylece farklı toplumsal kesimlere hitap eden farklı siyasi partiler ortaya çıkar.

İkincisi, partiler ülkenin en ücra köşelerine kadar yayılan parti teşkilatları oluştururken kullandıkları geniş insan havuzu ile kendilerine yetki verildiğinde vaatlerini kimlerle yerine getireceklerine dair de bir nevi kadro tanıtımı yaparlar. Farklı siyasi partilerin teşekkülü sonucu, toplumda belli başlı düşünme biçimleri ve sorunlara çözüm önerileri gruplanmış ve örgütlenmiş olur. Böylece her grup, kendilerine yetki verildiğinde hangi sorunlara odaklanacaklarını, ne tür çözüm önerileri düşündüklerini ve bu çözüm önerilerini hangi kadrolar ile hayata geçireceklerini göstermiş olurlar. Her bir seçmen de, bulunduğu yerdeki parti temsilcilerine baktığında, onlarla diyaloğa geçtiğinde oyunu kime verirse daha uygun olacağı konusunda doğrudan ve somut bir iletişim kanalına kavuşmuş olur. Böylece siyasi partiler hem geniş kitleler arasından seçilmiş temsilcileri yoluyla süzülerek gelen sorun ve beklentileri tespit etme hem de iktidara geldiklerinde önerilerini kimlerle hayata geçireceklerini kitlelere iletme fırsatı bulurlar.

Bireyler için bu siyasi parti kimliği, vaatlerin gerçekçiliği ve yerine getirilmesinin münferit kişilerden ziyade kişilerden bağımsız görece istikrarlı bir tüzel kişiliğin olması nedeniyle önemli bir güvence oluşturur. Vaatler ve onları hayata geçirecek siyasi partiler, onları dile getiren tekil bireylerin değil, benzer düşünen birçok bireyin yer aldığı, kendi içinde karar mekanizmaları olan bireyler topluluğunun ortak projesi haline gelir. Böylece seçilen birey, sözünde durmaz ise veya vaatlerine zıt işler yaparsa onu da denetleyecek bir tüzel kişilik oluşturulmuş olur. Bu yolla sahada vaatleri dile getiren parti adayları çekilse, hastalansa ya da ölse bile o politikaların sahibi olan parti aynı politikaları sürdürecek yeni kişiler görevlendireceği için çözüm çabalarının sürdürülebilirliği sağlanır. Bu, aynı zamanda yönetici adaylarının can güvenliği açısından iyi bir emniyet supabı olarak görülebilir. Yönetime talip olan adaylar kadar, partiler de bu sürecin ana parçası olarak bir nevi psikolojik garantiler oluştururlar ve dolayısı ile kendi adaylarına yöneltilecek suikast, alıkoyma ve diğer eylemler (tehdit, şantaj) ile partinin önünün kesilmesi çok zor olur. Çünkü parti aynı ideallere sahip çok daha geniş bir insan havuzuna sahip olduğundan bireylerin teker teker ortadan kaldırılmaları hem mümkün olmaz hem de rasyonel değildir. Hâlbuki iktidarın soy yoluyla aktarılmasında hanedanın tüm üyeleri can korkusu yaşar. İktidarın tek bir bireyin elinde toplandığı totaliter yönetimlerde de aynı durum söz konusudur. O yüzden totaliter yönetimlerde lider çekildiğinde yeniden bir totaliter lider gücünü konsolide etmez ise (çok büyük bir ihtimaldir) toplum büyük bir ihtimalle kaosa sürüklenir.

Sonuç olarak siyasal parti, toplumdan yönetim için yetki talep ederken, geleneksel ya da kabile tarzı yönetimlerde olduğu gibi, birkaç kişinin kişisel yeteneklerini değil, oluşturulan bu kolektif süreçlerin sağladığı bir tüzel kişiliği topluma muhatap olarak sunar. Seçmene, vaat edilen işlerin yapılması konusunda üstün yetkilerle/yeteneklerle donatılmış bir bireyle değil, bir kurumsal yapı ile iletişime geçebileceğinin güvencesi verilir. Böylece toplum, hem sorunların tespitinde geniş tabanın görüşlerini alma hem de yönetici seçiminde geniş bir yetenekli insan havuzundan yararlanarak tercihlerini yapma konusunda tek tek bireylere göre daha güvenilir bir karar sürecine kavuşmuş olur. Siyasal parti oluşturarak seçime gitme mantığının arkasında bu tarz basit bir düşünce olduğu söylenebilir.

Bu, olayın seçim ve siyasal parti sistemi oluşturma yönünü ifade eder. Bir de bu ulusal süreçte bireylerin karar verme mekanizmalarının arka planına bakmak gerekir.

Halo Etkisi ile Davranan Rasyonel Cahil Seçmen

Başlıkta iki kavram geçiyor, önce onları açıklayalım. Halo etkisi, bir insanın sahip olduğu olumlu ya da olumsuz bir özelliğinin, onunla ilgili genel bir yargının oluşmasına ve diğer özelliklerinin bu çerçevede değerlendirilmesine yol açmasıdır. Rasyonel cahillik ise rasyonel bir bireyin bilginin edinilmesinde onu “elde etmenin maliyeti” ile ona “sahip olmanın sağlayacağı fayda”yı karşılaştırarak bilgi edinme maliyetinin ona sahip olmanın sağlayacağı faydayı aşması hâlinde, bilinçli olarak o bilgiden yoksun kalmayı tercih etmesi durumudur.

Denebilir ki, “siyasal partilerin adaylarının yarıştığı ortamlarda bireylerin karar süreçlerini büyük ölçüde rasyonel cahil tutumla halo etkisi” şekillendirir. Seçmen rasyonel cahil tutum takınır, çünkü kullandığı oyun sistem içinde nihai kararın verilmesi ve yönetici kadronun belirlenmesinde etkisinin çok sınırlı olduğunun farkındadır. Yüzlerce, binlerce veya milyonlarca seçmenden birisidir. Nihai karar tek başına kendi tercihine bağlı değildir. Oy kullanması veya kullanmamasının etkisinin çok sınırlı olduğunun farkındadır.[1] Vatandaşlık bilinci ve sorumluluğu söylemlerinin gücü bu farkındalığı ortadan kaldırmaya yetmez. Dolayısı ile kullanacağı oyun belirleyiciliği düşük olduğu için kendisine çok zahmet yüklemeyecek bir karar verme metodunu tercih eder.

Her bir siyasi partinin vaatlerinin gerçekçiliği, o vaatleri yerine getirmek için gerekli kaynakların mevcut şartlar altında temin edilebilirliği ve bu işi yapacak potansiyel kadroların yeterliliğinin tespiti, ancak onlarca uzmanın üzerinde çalışıp karar verebilecekleri çok zor ve maliyetli bir iştir. Bütün vaatlerin ve adayların tek tek incelenmesi ve her birinin olabilirliğinin tespiti için gerekli teknik donanıma sahip olup olmama bir yana, altyapı müsait olsa bile bu iş için gerekli zaman ve emeği harcamayı maliyet olarak düşündüğümüzde etkisi çok sınırlı olacak bir oy için her bir seçmenin bu maliyetlere katlanmasını beklemek hiç de rasyonel değildir. Bu sebeple rasyonel seçmen, birçok detaylı bilgiyi edinmek ve onlar arasında karşılaştırma yapmak yerine sınırlı bilgi ile karar vermeyi yeğler. Bunun sonucunda da, çoğunlukla, görünürlüğü fazla olan parti liderleri veya adayların fiziksel özelliklerine odaklanır. Güzel konuşma bunların başında gelir. Ancak güzel konuşma, başarılı ekipler kurma, isabetli kararlar alma, sözünde harfiyen durmanın, kısaca yaptığı seçim vaatlerinin gerçekçiliğinin bir garantisi olamaz. Öyle olsaydı tüm seçimleri, kitleleri ekranlara kilitleyen, her türlü rolü başarı ile oynayan tiyatrocu veya oyuncuların kazanması gerekirdi. Oysa iyi giyim, güler yüz ve güzel sözlerle kitlelerle başarılı bir iletişim kurabilmek, büyük maliyetler gerektiren vaatlerin hangi maddi kaynaklarla hangi ekiplerle yerine getirileceği konusunda yeterli bir bilgi vermediği gibi bunların ilgilinin hakiki düşünceleri olduğuna dair bir güvence de içermez. Ancak seçmen, halo etkisi ile, düzgün konuşabilen, iyi iletişimi olan bir aday bile belirleyemeyen bir siyasi partinin diğer vaatlerinin de düzgün olamayacağı sonucuna varan çok basit bir muhakeme yürütür. Yani tersinden, seçmenin ‘bu aday konuşmayı beceremiyor ama sorun çözme kabiliyeti süper’ biçiminde düşünmesi için bir sebep yoktur. Bu şekilde öne çıkan aday portrelerine, reklam filmlerine bakarak oy verme kararını şekillendiren seçmenin bu davranışında fazla bir yanlışlık olduğu söylenemez. Tam da bu sebeple doğru düzgün bir reklam filmi çekemeyen bir partinin çok çok düzgün bir yönetim sergileyeceğini düşünmek için de bir sebep yoktur. Filmi çekemeyen icraatı nasıl yapacak!

Toparlayacak olursak, seçmenin parti programları ve diğer belgeleri dikkatlice inceleyip karar vermek yerine kolay değerlendirilebilecek, adayların kişisel özelliklerine odaklanması gayet rasyonel bir tutumdur. Bunu yaptığı için seçmen duyarsızlıkla suçlanamaz. Bu doğru olmakla birlikte belediye başkanı seçimlerinin “üstün” kişisel özelliklere sahip aday merkezli yürütülmesi, siyasal partilerin temel meşruiyet kaynağı olan toplum önüne kurumsal yapıları ile çıkmaları gerekliliği ile uyuşmamaktadır. Yönetme yetkisi verilirse nelerin, kiminle ve nasıl yapılacağını, üzerinde ince ince çalışılmış bir program ile belirlemesi, siyasi partilerin temel var olma gerekçedir. O sebeple mahalli seçimlerde tüm tartışmaların başkan adaylarının kişisel nitelikleri üzerinden yapılması, aslında siyasi partilerin toplumsal taban oluşturma konusundaki zafiyetlerinin bir sonucu olarak görülebilir. Ön tespit ve araştırmaları yeterince yapılarak parti programına girmemiş vaatler ile adayların temel kişilik özellikleri (dürüstlük, doğru sözlülük, toplum yararını düşünmek vb.) hatta isim veya soy isimleri ile kafiyeli sloganları öne çıkaran bir seçim kampanyasını, bir nevi kabileciliğe dönüş olarak niteleyebiliriz.

Bu bağlamda seçimlerde bir siyasal partinin ideallerini hayata geçirmeye aday uygun aktör olarak değil de, sahip olduğu “üstün” kişilik özelliklerini öne sürerek kitlelerin karşısına çıkan adayların modern bir yönetici değil, birer “kabile reisi” olmaya öykündüklerini söylemek çok yanlış olmaz. Ancak burada hassas bir denge söz konusudur. Seçmen, karar vermenin işlem maliyetlerini düşürmek için partiye mutlak sadakat gösterip adaylara hiç dikkat etmemeye (kim aday gösterilirse oy vermeye) veya partiyi göz ardı edip sadece adaylara odaklanmaya zorlanmamalıdır. Seçmen tercihlerinde sağladığı kurumsal güvence nedeniyle siyasal parti kimliği önemlidir, zira modern toplumun sorunlarını çözmek için “üstün” yetenekli liderlere değil, iyi çalışan kurumsal yapılara ve o yapıları çalıştıracak rasyonel ve sağduyulu yöneticilere ihtiyaç vardır. Öte yandan aday da önemlidir zira aday siyasi partinin kurumsal karar süreçlerinin ne kadar isabetli işlediğine dair güçlü bir gösterge niteliğindedir. Bu bağlamda seçmenin istikrar beklentisi ve kurumsal kapasiteye güveninin göstergesi olan parti sadakatinin istismarı anlamına gelen özensiz aday belirlemenin, sadece seçim kaybetme değil aynı zamanda demokrasinin sağlıklı işlemesi için esas birimin liderler değil kurumsallaşmış siyasal partiler olmasına dönük kültürün aşınmasına yol açacağını da unutmamak gerekir. Bunda ısrar edilirse, yerel düzeyde demokratik katılımın anlamsızlaşması sorunu ile de baş başa kalınabilir. Bu da seçime katılım oranını azaltır ve demokratik seçime güveni aşındırır ki bundan kaçınmak sağlıklı bir demokrasinin işlemesi için gereklidir.

[1] Aslında çok kişinin oyuyla seçilen adaylar da bu durumun gayet farkındadır. Oy toplarken herkesin oyunun önemli olduğunu vurgular ancak seçildikten sonra tutum değiştirirler. Her alanda kitlesel seçimle kazanan adaylar, her bir seçmenin tek tek ele alındığında, kendisinin seçimindeki rolünün ve etkisinin göz ardı edilecek ve dikkate dahi alınmayacak kadar az olduğunu bildikleri için onlara minnet duygusu değil, patronluk tavrı geliştirirler. Ünal Gündoğan bu duruma rasyonel patron etkisi diyebileceğimizi söyler.

Ahmet Tıktık –

Mümkün fakat zor. Neden zor olduğunu bu makalede değerlendirmeye çalışacağım.

Önce Türkiye ekonomisinin yüzyıllık yumuşak karnı olan cari işlemler açığından başlamak istiyorum.

2006 yılında 9. Kalkınma Planını hazırlarken gelecek 7 yıllık dönemde çeşitli büyüme hedeflerinin ima ettiği makroekonomik görünüme baktığımızda şöyle bir tablo ile karşılaştık. Aslında bu tablo bizim için çok da sürpriz değildi ama sürdürebilirlik açısından önemliydi: Türkiye ekonomisi büyümek zorunda, kişi başına düşen geliri artırmak için büyümek zorunda. Her sene iş piyasasına giren bir milyon genci istihdam etmek için büyümek zorunda. Ama şöyle bir problemimiz var: Ekonomide ne zaman yüksek büyüme gerçekleştirsek, bu büyüme ithalat gereğini artırmakta ve bu da bizi kronik olarak cari işlemler dengesi açığı ve bu açığın finansmanı sorunu ile karşı karşıya bırakmaktadır. Cari açığın orta-uzun vadede sürdürülebilirliği, makroekonomik temeller açısından bir kırılganlık unsurudur. Bu kırılganlığın enflasyon, faiz, kur ve ücretler gibi temel makro fiyatlar üzerine sonuçları olmuştur. Bu da ekonominin yönetimini zorlaştırmakta ve kalkınma yolunda sağlıklı bir süreci engellemektedir. Korkumuz ve çekindiğimiz patika bu idi.

Peki, çözüm ne olabilirdi? Çözümü işte o süreçte bulduk: İhraç ettiğimiz malların ortalama kilo başına değerinin daha yukarılara, başka bir deyişle daha teknoloji yoğun ürün kompozisyonuna doğru evrilmesini sağlamak.

Geriye dönüp baktığımızda ihracatımızın ortalama kilo başına değeri 1,3 – 1,5 dolar civarında gerçekleşmiş. Yani ihraç mallarımızın teknolojik yoğunluğunda fazla bir gelişme sağlayamamışız.

Bu makalede, imalat sanayinin üretim ve ihracat yapısının, değer zincirinin daha üst halkalara evrilmesi için atmamız gereken adımları paylaşmak istiyorum. Bunu yapmadan önce, Cumhuriyetin birinci yüzyılında gerçekleştirdiğimiz gelişmeyi ve kısıtlarımızı paylaşacağım. Bunu yaparken de kalkınma performansımızı, sanayideki gelişme örneğinde ele alacağım. Tabii kalkınma çok boyutlu ve uzun bir süreç. Diğer boyutlara ve bunların zaman içindeki evrimlerine bu makalede değinmeyeceğim.

Cumhuriyet döneminde ekonomik ve sosyal alanda gösterdiğimiz gelişmeyi yadsıyamayız. Cumhuriyetin başlangıcındaki el işçiliğine dayalı küçük atölyeler ve işletmelerden şimdiki kapasitelere gelmişiz. Geçtiğimiz yüzyılda, sanayinin çeşitli dallarında gıdadan tekstile, tekstilden ağaç mobilyaya, sonra kâğıt, gübre, çimento, demir çelik, beyaz eşya, otomotiv ve elektroniğe kadar önemli kapasiteler oluşturmuşuz. Bu kapasitelerle hem iç talebi karşılıyoruz hem de global pazarlarda rekabet ederek 200’ü aşkın ülkeye ihracat yapıyoruz.

Fakat ekonomimizin önemli bir yapısal özelliği var, o da ithalata bağımlılığımız. İthalata bağımlılığımızın da iki boyutu var: Birincisi enerji bağımlılığımız. Toplam kullandığımız enerjinin %70-75’ini ithal etmek zorundayız. Bunun için de döviz bulmamız lazım. İkincisi ise ekonominin çeşitli sektörlerinin üretim sürecinde ithal girdi ihtiyacı ve bağımlılığı. Özellikle sanayi sektörünün üretim sürecinde demir-çelikten kimyaya, kimyadan ilaca, hatta bazı gıda sektörlerine kadar ara girdiyi ithal etmek durumundayız. Mesela ham yağ üretimi iç talebi karşılamaya yetmiyor. Türkiye’de bitkisel yağ üretmek için ham yağ ithalatı yapıyoruz. Bu yapıyla daha çok üretim ve dolayısıyla daha çok büyüme ithalatı uyarmaktadır. Bu da bizi cari işlemler açığıyla karşı karşıya bırakmaktadır.

Burada teknik tabirle cari işlemler açığını kabaca şöyle tanımlamak istiyorum: Dış dünyadan aldığımız mal ve hizmet giderlerinin, dış dünyaya sattığımız mal ve hizmet getirilerinden büyük olması. Bu kronik bir mesele. Yani Cumhuriyetin ilk yüzyılında Türkiye ekonomisi tarihi, cari işlemler açığı tarihi dersek çok yanlış olmaz. Geçtiğimiz yüzyıl boyunca toplamda 23 yıl fazla vermişiz. Diğer bir deyişle 100 yıl içinde sadece 23 yıl toplam döviz gelirlerimiz, döviz giderlerinden fazla olmuş. O da çoğu zaman ya ekonomide daralma ya da 2. Dünya Savaşı dönemlerinde gerçekleşmiş. Buna karşılık bu dönemin çoğunda (77 yıl) açık vermişiz. Bu açık bizim yumuşak karnımız. Bugün, güncel olarak da yumuşak karnımız. Bu açığı verdiğimiz zaman bunun finansman zorunluluğu var. Bunu karşılamamız lazım. Bunu karşılamak için de uluslararası rezerviniz yeterliyse oradan karşılarsınız veya dış borç alırsınız. Veya her iki kaynağı da kullanabilirsiniz.

Bunun sürdürülebilir olmaktan çıkması durumunda, yani açığın finansmanının soru işareti olması durumunda ise döviz kuru üzerinde baskılar oluşmaktadır. Böylece döviz kuru-enflasyon dinamiği harekete geçmektedir. İstikrarın bozulması, belirsizliğin artması ve öngörülebilirliğin azalması ekonomideki kaynak tahsisi ve sermaye birikim sürecini bozmaktadır. Bu süreç aynı zamanda özel ve kamu sektörleri finansman dengelerinin (bilançolarının) bozulması ile sonuçlanmaktadır. Tıpkı bugün olduğu gibi. Tıpkı 1958, 1970, 1980, 1994 ve 2001 krizlerindeki gibi.[1] Dolayısıyla önümüzdeki ikinci yüzyılda kalkınma performansımızı iyileştirmek, bir üst aşamaya, yüksek gelirli ülkeler grubuna geçebilmek için bu yapısal sorunu çözmemiz lazım.

Yapısal sorunun çözümünde anahtar rolü olan ihracat yapımıza bakalım.

Günümüzde ihraç ettiğimiz malların teknolojik yoğunluğu şöyle bir görünüm arz ediyor: Düşük teknolojili ihracatın payı yaklaşık %32 civarında. Orta teknolojili ihracatın payı %31 civarında. Ortanın üstü teknolojili ihraç mallarının payı aşağı yukarı %33 civarında. Yüksek teknolojili ihracatın payı ise %3 civarında.[2] Bu alanda yüksek teknolojili ihracatın payında OECD ortalaması %17, Kore %36, Japonya ve ABD %20, Almanya ise %16’dır.

2002’den bu yana teknoloji kompozisyonunda belli bir ilerleme sağlamışız: Düşük teknolojili ihracatın (gıda, tekstil, giyim, deri, ağaç/mobilya, kâğıt vb.) payı yüzde 47’den yüzde 32’ye düşmesine karşın orta teknolojili ihraç mallarının (lastik, plastik, cam, seramik, metal ana sanayi) payı yüzde 23’ten yüzde 31’e; ortanın-üstü teknolojili malların (taşıt, makine, kimya, demir-yolu araçları, elektrikli cihazlar, motorlar, tıbbi cihazlar) payı da yüzde 24’den yüzde 33’e yükselmiştir. Fakat maalesef yüksek teknoloji yoğunluklu mal kompozisyonuna (ilaç, hava ve uzay araçları ve ekipmanları, elektronik, bilgisayar ve optik ürünler) evrilme konusunda yeteri kadar bir mesafe kaydedemedik.

İhracatın mevcut teknolojik kompozisyonunun ima ettiği ortalama kilo başı değerine bir bakalım. Türkiye İhracatçılar Meclisinin yayınladığı bilgilere göre ortalama kilo başına ihracat değerimiz 1,3 – 1,5 dolar civarında. Yıllardır bu böyle. Orta-uzun vadede sürdürülebilir bir büyümeyi ve cari işlemler dengesini sağlayabilmemiz için bu değeri daha yukarılara çıkarmamız (tüm ürünlerde değer zincirinin daha üst halkalarına geçmemiz) lazım. Böylece ekonomi, makro temeller açısından sağlam bir zemine oturacak, döviz kuru üzerindeki baskılar azalacak ve istikrarlı bir büyüme patikasında ilerlememiz mümkün olacaktır.

İhracatımızda teknolojik dönüşümü gerçekleştirmek için atmamız gereken reform adımlarına geçmeden önce sanayimizdeki mevcut kapasiteler nasıl bir ortamda oluştu, uyguladığımız sanayi politikaları ne idi ve nasıl bir makroekonomik ortama maruz kaldılar onu da kısaca özetlemek isterim.

Cumhuriyet dönemi boyunca önce kamu eliyle sonra da özel sektör eliyle önce tüketim ve ara malları sanayiinde daha sonra da yatırım malları sanayiinde önemli kapasiteler oluşturuldu. Bu yatırımlar yapılırken şöyle bir strateji izlendi: 1980’e kadar iç piyasaya dönük üretimi teşvik eden bir sanayi politikası uygulandı. Bu süreci, dış ticaret rejimi de ithalat kotaları ve yasakları ve lisanslama araçları ile destekledi. Bu sistemle 1980 yılına kadar geldik.

1970’li yıllar, ekonominin dış şoklara maruz kaldığı yıllar olmuştur. 1973 yılında dünyada enerji fiyatları 3 misli arttı: 3 dolarlardan 11 dolarlara. Sonra 1978-79’larda ikinci petrol fiyatları şoku yaşandı ve ham petrolün varil başına fiyatı yaklaşık 35-40 dolarlara çıktı ve bu da ülkeye döviz bazında ilave finansman yükü getirdi. Türkiye’nin bu yeni ortama uyumu, döviz rezervlerini kullanarak ve yurt dışından borçlanma şeklinde olmuştur. Öte yandan sanayi yapımız içe dönük üretim yaptığı için döviz üretme kapasitesi hemen hemen yoktu ve ilave döviz talebine olumlu katkıda bulunamıyordu.

Bu yapı sürdürülemez bir duruma gelince 1980 yılında radikal bir karar alındı. Rahmetli Turgut Özal’ın mimarlığında ve öncülüğünde ekonomiyi dış piyasalara açma, dışa dönük üretim yapma konusunda önemli reform adımları atıldı. İçe dönük yapı olmanın önemli bir göstergesi de ihracatın toplam millî gelir içindeki payının 1980 yılında sadece yüzde 5 olmasıdır. Bu günlerde mal ihracatının payı yüzde 30 civarında. Yüzde 5’lik bir ihracat payının daha yukarılara taşınması için hakikaten Türkiye çok önemli bir dönüşüm geçirdi ve ekonomi daha liberal bir yapıya kavuştu: Dış pazarlar öğrenildi, ihracatçılara geniş teşvikler verildi ve desteklendi.

Ekonomiyi dışa açma çabaları ile 1980’li yılların sonlarına geldiğimizde ihracatın millî gelir içindeki payının yüzde 5’lerden yüzde 18’e ulaştığını görürüz. Buradaki temel uyum, üretimi iç piyasadan dışa kaydırarak olmuştu. Bir ekonomide ihracatı, iç talebi kısarak, iç piyasaya daha az satarak, dış piyasaya daha fazla satarak artırabiliriz. İç talebi kısmak, reel ücretleri aşağı getirerek mümkün olur. Türkiye’de de 1980’li yıllarda iç talebi kısmak için reel ücretler aşağı getirilerek bir süreç yaşandı. 1989-90’lara geldiğimizde maalesef bu süreç toplumsal olarak daha fazla sürdürülemedi ve tersine çevrildi. 1989 yılı ile birlikte reel ücretlerde önemli artışlar gerçekleşmeye başladı, bu da iç piyasadaki talebi canlandırdı. Bu süreçte şunu öğrendik yurt içi tüketimi kısarak ve ihracatı artırarak dış dengeyi daha yönetilebilir bir patikada sürdürmek zor idi.

1990’lı yıllar maalesef kayıp yıllar oldu. Ekonomideki diğer sektörler gibi sanayi sektörü de yükselen ve kronik bir yapı arz eden enflasyon ortamına maruz kalmıştır. Sanayi sektörü bunun yanında bir de 1996’da yürürlüğe giren AB ile Gümrük Birliği anlaşmasının getirdiği rekabete uyum sağlama sürecine maruz kalmıştır.

1990’lı yıllarda maalesef bazı stratejik hatalar yaptık. Bu stratejik hataların altını çizmek istiyorum. Çünkü önümüzdeki ikinci yüzyılda benzeri stratejik olarak yanlış tercihleri yapmaya devam edersek ve bunların sonucu olarak ekonomideki kaynak dağılımını yanlış yaparsak (kamusal politikalar neticesinde) yine orta gelirli bir ülke konumumuzu sürdürmeye mahkûm olmaya devam ederiz.

1. Birinci stratejik hatamız: 1989’da sermaye hareketlerine serbestlik sağlanmakla birlikte bunu kontrollü bir şekilde yönetemedik. Turgut Özal Türkiye’deki iç tasarruf oranı düşük olduğu ve tasarruflarımız yetmediği için yurt dışından kaynak gelsin, yatırıma gitsin, yeni teknolojiler getirelim, ülkenin üretken kapasitesini artıralım düşüncesi ile böyle bir karar aldı. Sermaye hareketlerinde kontrolleri kaldıran ve Kambiyo Rejimini serbestleştiren düzenleme (Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında Karar) ile Türkiye’ye yeni dış kaynak girişinin önü açıldı. Bu şu demekti: Yurt dışındaki yerleşik kişi ve kurumlar, tasarruf sahipleri ve yatırımcılar, Türkiye’de finans piyasalarına, satın almalara, borsaya, bankalar kesimine rahatça girmelerine imkân tanındı 1989’un sonunda. Bu özünde doğru bir şeydi. Fakat bu yeni uygulamayı maalesef kontrollü bir şekilde yönetemedik. Beklentimiz yeni gelecek olan kaynak girişi, ülkede gerçekleştireceğimiz sabit sermaye yatırımlarına ve üretken kapasitenin gelişmesine finansman sağlayacaktı. Ama 90’lı yıllar boyunca gelen yurt dışı kaynaklı finansman çoğunlukla iç tüketimin finansmanına gitti; tüketime gidince tabii bu sürdürebilir bir görünüm arz etmiyor. Bu birinci hatamızdı, bunu daha kontrollü bir süreç ve yöntem içinde yapamadık. Mesela Şili ve Malezya benzer bir uygulamayı daha kontrollü yaptı. Örneğin Şili, bir yıldan daha kısa vadeli finansmanın ülkeye girmesine izin vermedi.
2. İkinci hatamız: Sosyal güvenlik sisteminin parametrelerini bozduk. 1991 yılına kadar sosyal güvenlik sistemimizde denge (kabaca çalışanlardan kesilen prim gelirleri ile emeklilerin maaş ve sağlık giderleri arasındaki fark) yaklaşık başa baştı, yani açığımız yok derecesinde idi. 1991 yılında kadın çalışanlarda 20 yıl, erkek çalışanlarda 25 yılını dolduran herkese emeklilik hakkı vermek çok yanlış bir uygulama oldu. Bugün sosyal güvenlik sisteminin açığını her sene bütçeden 32-33 milyar dolar vererek karşılıyoruz. Türkiye’nin yıllık bütçesi 190-200 milyar dolar civarında, bunun 33 milyar doları Sosyal Güvenlik Sisteminin açığını kapatmakta kullanılıyor. Bu yıl EYT (Emeklilikte Yaşa Takılanlar) uygulaması ile sosyal güvenlik parametrelerini daha da bozduk. Bu seneden itibaren her yıl kabaca ilave 10 milyar dolarlık yük gelecek. Bu ikinci stratejik hatamızdı. Yani o dönemde siyasetçiler bu parametreleri gevşeterek erken emekli olma imkânı tanıdılar. Bu da geriye dönülmez bir durum. Yani aldığınız kararlar geri dönülmez bir şekilde sistemin performansını etkiliyorsa o sizin önünüzdeki 10 yılı hatta 100 yılınızın performansınızı da olumsuz etkiliyor.
3. Üçüncü stratejik hatamız: Hiç yoktan kendi elimizle 1994 yılında “faizleri düşüreceğiz” diye bir kriz yarattık. Nisan 1994 krizi. Bu krizin önünü almak, bankacılık sisteminde olabilecek bir çöküşü engellemek için bankalardaki her türlü mevduata %100 kamu garantisi getirildi. O an için belki de gerekliydi ve doğruydu. Ama onun zaman içinde kaldırılmaması bankaların rasyonel bazda karar alma süreçlerini bozmakta; buna literatürde Moral Hazard” (Ahlaki Zarar/Tehlike) deniliyor. Bu uygulama, bankaları rasyonel davranmamaya, (devlet garanti ettiği için) ve yatırım ve kredi kararlarında daha riskli davranmaya ve bankacılık sisteminde risklerin birikmesine neden oluyor. Nitekim hem 1994 hem 2001 ekonomi krizlerinde bankacılık sisteminde ortaya çıkan hasarların ve bunların toplumsal maliyete dönüşmesinde bu uygulamanın da önemli katkısı olmuştur.
4. Dördüncü stratejik hatamız: Yine 90’lı yıllarda bütçede ayrılmış kaynağı olmadan, çiftçi ve esnafa destekleme ödemeleri için kamu banka kaynaklarını kullanmakla, kamu bankalarında önemli bir bilanço hasarı oluşturduk. O bilanço hasarını da 2001-2002 yıllarında bu bankaların sermaye yapılarını güçlendirerek ödedik. Bunu da IMF’den aldığımız borç kaynakla ödedik. Ekonomi yönetiminde stratejik hatalar ülkenin performansını önemli derecede etkiliyor ve önümüzdeki on yılları işgal eden, rehine eden, bir duruma sevk ediyor. Kamudaki yanlış politika tercihleri, daha sonra kamunun elindeki bütçe imkânlarının hareket alanını kısıtlıyor. Bu hareket alanımızı kısıtlamaya bir örnek de: 90’lı yıllardaki bozduğumuz kamu mali disiplin neticesinde Hazinenin 2002 yılında yapmak zorunda olduğu iç ve dış borç faiz ödemeleri, devletin bütçesindeki toplam harcamaların yüzde 44’üne ulaşmasıdır. Faiz ödemelerinin bütçe içindeki bu ağırlığını 2002’den sonra uyguladığımız reform süreci sonunda yüzde 8,5’e düşürdük.[3] Yüzde 44’ten yüzde 8,5’e düşürünce aradaki farkı altyapıya, eğitime, sağlığa, yapısal reformlara ve sosyal transferlere ayırdık. Bu da ülkenin refahının artması için önemli bir gelişme oldu.

Sanayimiz, 1980’den sonraki süreçte içe dönük yapısından dışa dönük, ihracat ve dış pazarlara yönelik bir yapıya geçti ama bu arada 1990’lı yılların getirdiği belirsizlik ve olumsuz makroekonomik ortamın da katkısıyla maalesef ölçek, teknoloji, kurumsallaşma ve yönetişim açılarından kapasitesini fazla geliştiremedi.[4] Bu arada 1990’lı yıllarda üç dışsal gelişme sanayimize yeni rekabetçi baskılar getirdi:

1) Sovyetler Birliğinin çöküşünden sonra daha liberal bir dünya ekonomisi ortaya çıktı.

2) 1996 yılında AB ile Gümrük Birliği anlaşması yürürlüğe girdi ve bunun getirdiği rekabete uyum sağlama süreci başlamış oldu.

3) 2001’de Dünya Ticaret Örgütüne üye olan Çin, uluslararası ticaret sistemine, ölçek olarak ve çok rekabetçi maliyetlerle yeni ve önemli bir aktör olarak dâhil oldu.

Tüm bu iç ve dış ekonomik gelişmeler sanayimizin uyum sağlaması gereken rekabetçi bir ortamla karşı karşıya kalmasına neden oldu. Bugün geldiğimiz noktada, “sanayicilerimiz bu ortama nasıl bir uyum gösterdi” diye baktığımızda ihracat alanında mal çeşitlendirmesini sağladıklarını, yeni piyasalara ulaştıklarını fakat küçük ve orta ölçekli, düşük ve orta teknolojili bir paydan çıkamadıklarını görüyoruz. Bugün ihraç mallarımızın ve hatta imalat sanayindeki toplam üretimi içinde yüksek teknolojinin payı hâlâ %3. Yüksek teknolojili ve yüksek katma değerli bir yapıya maalesef ulaşılamadı. Buna ulaşmamızın en önemli yolunun insan kaynaklarımızın kalitesini ve yetenek seviyesini artırmaktan geçtiğine inanıyorum. Makalenin temel önermesi de bu.

Yüksek teknolojiyi ülkemize getirme ve bunun için gerekli sermaye konusunda problem yok. Uluslararası finans piyasalarında yatırıma uygun alanlar arayan trilyon dolarlık global tasarruf havuzu var. Bugün, sadece 20 OECD ülkesinin sosyal güvenlik sistemlerinin aktüeryal açıklarının 80 trilyon dolar civarında olduğu tahmin edilmektedir.[5] Söz konusu açığı kapatmak için özellikle ileri ülkelerdeki sosyal güvenlik fonlarını yöneten kurumsal yatırımcılar, yönettikleri emeklilik fonları için dolar bazında yıllık yüzde 6’yı aşan bir yüksek getiri arayışı içindeler. İstikrarlı ve güvenilir bir ortam ve kârlı ve fizibilitesi olan projeler ve finansal enstrümanlar sunduğunuz vakit kaynağa erişim nispeten daha kolay. Dolayısıyla sermaye konusunda problem yok. Esas problemimiz beşerî sermayemizin kalitesi ve yetenek seviyesidir. Şimdi, bu alanda hangi durumdayız onu paylaşmak istiyorum.

İnsan kaynağının yetenek seviyesini ölçme anlamında en önemli değerlendirme, kavramsallaştırma yeteneğidir (conceptualization/cognitive skills). Bu yetenek, bilişsel beceriler olarak da adlandırılıyor. Bu konuda çeşitli performans karşılaştırmaları yapılmaktadır. OECD, kısa adı PISA olan (Programme for International Student Assesment – Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı) bir program kapsamında her üç yılda bir (en son 2022’deki sınava 38’i OECD üyesi 81 ülke katıldı) 15 yaşındaki çocukların, büyük çoğunluğu 10. sınıfa giden öğrencilerin matematik, fen bilgisi ve okuma alanındaki kavramsallaştırma yeteneklerini ölçmektedir. 2022 sınavına Türkiye’den yaklaşık 7.250 öğrenci katıldı: %56’sı Anadolu liselerinden, % 23’ü mesleki ve teknik liselerden, % 10’u Anadolu imam hatip liselerinden, %5,6’sı fen liselerinden ve kalanı diğer lise türlerinden katılmıştır.

Sorular 6 farklı düzeyde sorulmaktadır: Seviye 1 (asgari temel yeterlilik düzeyi altı), seviye 2 (asgari temel yeterlilik düzeyi), seviye 3-4 (üst düzey) ve seviye 5 ve 6 (kompleks) sorulardan oluşmakta. Matematik alanında Türkiye’den katılan 7.250 öğrencinin % 5,4’ü 5 ve 6 seviyesindeki soruları doğru cevapladı. Öğrencilerin % 39’u asgari temel yeterlilik düzeyinin (seviye 2) altında kalmıştır. Singapur’dan yaklaşık 6.600 öğrenci girmiş, bunların %41’i 5 ve 6 seviyesindeki soruları yapmış. Tayvan’lı öğrencilerin %32’si matematikte 5 ve 6 seviyesindeki soruları yapmıştır. Ülkemizden katılan öğrenciler, fen okuryazarlığı ve okuma becerileri alanlarında da benzer performans göstermişlerdir. Kanaatimce, Cumhuriyetimizin ikinci yüzyılında kalkınma başarımızı esas test edeceğimiz nokta burasıdır.

OECD benzer bir ölçmeyi, hâlen iş hayatında olan çalışan yetişkinler üzerinde de yapmış. 5.277 çalışanın katıldığı sayısal beceri alanında kompleks soru seviyesini çözebilenler sadece yüzde 1,4 olmuştur. Bu konuda OECD ortalaması %11, Almanya %14.[6]

İnsan kaynağı stokumuz ile ilgili bir veriyi daha paylaşmak istiyorum. 2022 yılı verilerine göre ülkemizde çalışan sayısı 30.8 milyon kişidir. Bu stokun eğitim düzeyi dağılımı şöyledir: Eğitim düzeyi lise altı olanların payı yüzde 41, lise mezunu olanların payı yüzde 13, meslek lisesi mezunlarının payı yüzde 11,4 ve üniversite mezunlarının payı yüzde 27,6’dır.

Çalışma hayatına hazırladığımız ve hâlen eğitim sürecinde olan insan kaynağımız (okul öncesi, ilköğretim ve ortaöğretim) sayısı 2021-22 öğretim yılında 19.2 milyon. Böylesi bir stoku geleceğe hazırlayan ve onların kavramsallaştırma yeteneğinin gelişmesine en önemli rol oynayacak olan öğretmenlerimizin mesleki yeterlilikleri de kalkınma performansımızı bire bir etkileyecek en önemli faktördür diye inanıyorum. Bununla ilgili olarak yeni mezun öğretmenlerin kendi branşlarında ÖSYM tarafından bu yıl uygulanan test sonuçlarına bir bakalım: 2023 yılında 420 bin öğretmen adayı sınava girmiş ve kendi alanlarında 75 soru sorulmuştur. Buna göre alan bilgisi ortalama doğru net cevap sayısı Türkçe: 36, matematik: 23 (ilköğretim) ve 19 (lise), fen bilimleri: 23, fizik: 27, kimya: 23 ve İngilizce: 30.

Beşerî sermayemiz (hâlen iş piyasasında olanlar, öğrenciler ve öğretmenler) ile ilgili yukarıdaki performans göstergelerini paylaşıyorum ki hakikaten bu stokla bizim ileri teknolojili ve yüksek katma değerli bir sanayi yapısına geçmemizin kolay olmayacağını bilmemiz gerektiğidir.

Şimdiye kadar sunduğum tüm bilgilerden ülkemizin Cumhuriyetin ikinci yüzyılında gelişmiş ülkeler sınıfına dâhil olabilmesi için iki alan öne çıkıyor: Eğitimde reform ve AR-GE/inovasyon kapasitemizi artırmak.

Birinci alan, eğitim konusunu, partiler üstü olarak düşünmemiz lazım. Çünkü eğitim reformu sabır gerektiren kompleks ve uzun bir süreç. En başta da öğretmenlerin eğitimi. Ülkelerarası çalışmalarda bu alanda başarılı ülkeler pratiğinden de çıkan bulgular bu yöndedir.

Ülkemizde her yıl 50.000’e yakın öğretmen adayı mezun oluyor ve Milli Eğitim Bakanlığının atama havuzuna geliyor. Bakanlık her yıl 25-30 bin, biraz kamuoyu baskısı olursa 35 bin yeni öğretmen ataması yapıyor. Bu şekilde havuzda biriken toplam aday sayısının 500 bine yaklaştığı tahmin ediliyor. Bu durum bir ülkenin beşerî ve kamu kaynaklarının israf edilmesine ve verimsizliğine somut bir örnek teşkil etmektedir. Eğitim reformunun en önemli parçası olan öğretmenlerin yetişme sistemini gerçekten ele almamız lazım. Bugün bir pilota pilotluk belgesi verirken gösterilen çok titiz sertifikasyon sürecinin bence öğretmenlere de uygulanması lazım diye inanıyorum.

Tabii ki üniversite alanındaki reform da eğitim reformunun önemli bir parçası. Bu alandaki sistem verimsizliğine bir örnek olarak ülkemizde ve ABD’de yüksek lisans ve doktora yapılan ilk on alanı paylaşmak istiyorum. Chicago Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Ufuk Akçiğit ve arkadaşlarının yaptığı bir araştırmaya göre Türkiye’de ve ABD’de seçili alanlarda yazılan tezler sırasıyla[7]:

Türkiye	Sıra	ABD
İşletme	1	Bilgisayar mühendisliği
Psikoloji	2	Elektrik mühendisliği
Ziraat	3	Klinik psikoloji
Tarih	4	Makine mühendisliği
İlahiyat	5	Moleküler biyoloji
Ekonomi	6	Halk sağlığı
Hukuk	7	Biyokimya
Türk dili ve edebiyatı	8	Sinir bilimi
Makine mühendisliği	9	Biyomedikal mühendisliği
Elektrik mühendisliği	10
Bilgisayar mühendisliği	11

 

Görüldüğü gibi Türkiye’de mühendislik alanında yazılan tezler 8. sıradan sonra geliyor. İki ülke arasındaki ilk on tez alanını karşılaştırdığımızda, eğitimin kalitesi ve düzeyi kadar, bu eğitimin, geleceğin teknolojilerine yön veren alanlarda yapılıp yapılmadığını da görebiliyoruz. Bu veri, Türkiye’nin teknoloji alanında ilerlemesi ve sanayisinin bu yönde yapılanması hakkındaki bir fırsatı iyi kullanmadığını göstermektedir.

İkinci alan AR-GE/inovasyon alanında da kapasitemizi yukarı çekmemiz lazım. Bugün İsrail’de ve Kore’de Ar-Ge harcamaları toplam millî gelirin % 4 – 5’i. OECD ortalaması % 3. Bizde ise sadece % 1. Bu oranı artırmamız, mevcut AR-GE desteklerini gözden geçirmemiz ve inovasyon eko-sistemini (kamu ve özel sektör, üniversiteler ve diğer kurumsal altyapı) daha verimli bir şekilde kurgulamamız lazım. Üniversite mezunları arasında temel bilim ve mühendislik bölümlerinin payını artırmalıyız.

Son olarak, bütün bunları yapabilmek için üç temel ön koşulu gözetmemiz gerekmektedir. Birincisi, makroekonomik temelleri sağlam tutmak (fiyat istikrarı, kamu maliyesinde disiplin/denge, aşırı değerlenmemiş TL ve aktif bir bankacılık gözetim ve denetimi). İkincisi, hukukun üstünlüğünü ve iyi yönetişimi (kamu yönetiminde hesap verilebilirlik ve şeffaflık, kamuda kurumsal kapasite, düzenleyici kalite ve sözleşmelerin etkin uygulanması) sağlamak. Üçüncüsü, sosyo-politik zeminin (adil gelir dağılımı, sosyal mobilite ve kapsayıcı siyasal kurumlar) sağlam olması. Bu ön koşulları gözetmiş, kapsamlı bir eğitim reformunu başarmış ve kaynaklarını verimli bir şekilde kullanan Türkiye, Cumhuriyetin ikinci yüzyılında kalkınmış ülkeler arasında hak ettiği onurlu yerini alacaktır. Buna yürekten inanıyorum.

[1] Bu krizlerde ekonomi yönetimlerinin uyguladıkları politika tercihlerinin rolünü yadsımıyoruz.

[2] 2024 Yılı Cumhurbaşkanlığı Yıllık Programı, Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı, 2023.

[3] Bu oranın 2023’te yüzde 10’a çıkacağı bekleniyor.

[4] Sanayi sektörü bu hususlara ilave olarak dijital dönüşüm, işgücü piyasası ile ilgili yükler, yatırım ortamı ve düzenleyici çerçevenin getirdiği yükler, insan kaynaklarındaki İngilizce açığı, iklim değişikliği hedeflerine uyum (Yeşil Mutabakat) gerekliliği vb. alanlarda kamunun desteği ile iyileşme/uyum sağlamak zorundadır. Bu konuda OECD Economic Surveys (2013-2014)’e bakılabilir.

[5] Huge pension fund deficits are a global crisis in waiting, The Conversation, February 2018.

[6] Skills Matter: Additional Results From the Survey of Adult Skills, OECD 2019

[7] Türkiye Akademik Diaspora Raporu: Beyin Göçünden Beyin Gücüne, Ufuk Akçiğit vd. Nisan 2023

Ömer Demir –

İş ve İmkânları Dengeli Dağıtmada Yardımın Rolü

Başka birilerine güvenerek bir işe koyulmadan sadece tek başına tüm ihtiyaçlarını karşılamak ancak çok minimal bir hayat tarzı için mümkün olabilir.

Birden çok kişinin birlikte iş yapmasının en temel şartı, önce karşılıklı güvenin sağlanmasıdır. Güven, her bir eyleme, muhatabının oluşmuş olan beklentilere uygun tepki vereceği inancıdır. Genellikle oluşumu uzun zaman alan bu inanç hâli olmadan hiçbir kalıcı ilişki tesis edilemez. Çünkü bir ilişkide kalıcılık, nüve olarak da olsa gelecekte olup biteceklere dair iyimser bir beklenti barındırır. Bu sebeple en küçük topluluk olan ve “karşılıksız”[1] ilişkilerin en yoğun olduğu ailede bile karşılıklı güvene dayalı bir iş bölümü yapmadan aile içi üretimin sağlıklı biçimde organize edilmesi mümkün değildir.

Bir iş sürecinde iş bölümü yapıldığında, aslında herkes işin bir ucundan tutmak yoluyla ilişki zincirinde yer alan bireyler birbirlerine “dengeli” biçimde “yardım” ederler. Burada dengeli ve yardım kavramlarına dikkat çekmemiz boşuna değil. Dengelilik, bünyesinde doğrudan veya dolaylı bir karşılıklılığı, yardım da kısa veya uzun dönemde fayda sağlamayı ifade eder. Faydanın kısa veya uzun vadeli yahut doğrudan veya dolaylı olması işin özünü değiştirmemekle birlikte nasıl algılandığında farklılıklara yol açabilir. Hem belirsiz bir gelecekte, başkaları tarafından karşılığı verileceğini umarak biri lehine fayda oluşturmak hem de bir iş bölümünde gönüllü olarak işin bir kenarından tutmak, karşılığı kesin olmasa da en azından pozitif olması umulan birer yardımlaşma tarzıdır. Umulan dememizin sebebi, işin içinde niyet, beklenti ve zaman farklılığı olması halinde çok arzu edilmesine rağmen kesinliğin sağlanması her zaman mümkün değildir.

Bir kamp ortamında balık avlayıp onları pişirerek birlikte yiyen iki kişi ve onlara eklenecek diğerleri üzerinden anlatmak istediklerimizi ayrıntılı biçimde örnekleyelim. Birisinin dere kenarında, suyun yolunu değiştirerek balıkların görülmesini ve yakalanmasını mümkün kılacak küçük havuzlar yaparken diğerinin de ormandan kuru odunları toplayıp ateş yakması ve sonunda balıkların pişirilmesi kampçılarımızın ortak işleri olsun. Buradaki iş bölümü, balıkları birlikte yakalayıp birlikte odunları toplayıp ateşi yakmak şeklinde de cereyan edebilir. Bu durumda aynı işin bölümlerini yaparken iş bölümü yapılmış olur. Yakalanan balıklar sadece iki kişinin bir öğünlük yemek ihtiyacını karşılayacak kadar ise daha sonra tüketmek için saklama sorunu olmayacak, bu iki kampçı her gün aynı işleri yaparak ancak günübirlik biçimde yaşayacaklardır. Bir ya da her ikisi hasta olduğunda yahut hava koşulları avlanmaya imkân vermediğinde maalesef aç kalacaklardır. İşe çıkmadıklarında aç kalmamaları için bir günlük ihtiyaçlarından daha fazlasını üretmeleri ve onu bir sonraki gün yenilebilecek biçimde saklamanın bir yolunu bulmaları gerekir.

Şimdi yan yana kamp kurmuş çok sayıda kampçının olduğunu düşünelim. Eğer hepsi aynı balıklardan ve sadece kendilerine yetecek kadar avlamışlarsa, pişirme usulleri de tıpatıp aynıysa aralarında “sen bana ver ben de sana, birbirimizinkinin tadına bakalım” kabilinden bir dostluk ilişkisine de fazla imkân olmayacaktır. Çünkü dostluk, içinde ilave yarar olan bir ilişki tarzıdır. Eğer birisi ızgara diğeri tavada kızartma yaparsa veya birisi tuz ve baharat katarak çiğ balık menüsü hazırlar ise nihai tüketilebilir ürün farklı olacağından komşular arasında değiş tokuş için makul bir sebep olacaktır. Ya da balıkların avlanma ve pişirilmesinde zaman farkı varsa, o da komşular arasında değiş tokuş için makul bir sebep oluşturabilir. “Bizimkisi şimdi pişti, sizinkisinin bir saati var, pişince biz de sizinkinin tadına bakarız” deyip komşuya bir tabak balık uzatıldığında burada ilave bir yarar oluşturma durumu vardır.[2] Başka türlü herkes kendi avladığını pişirip tüketecek, yardımlaşma sadece işleri yaparken aralarında iş bölümü yapan her bir kampçı ekip içinde gerçekleşecektir. Çünkü yardımın yapılmasına aracılık edecek üretim fazlası olmayacaktır. Başta demiştik yardım için elde verecek bir şeylerin olması gerekir.

Yandaki komşu kampçı, nasıl avlanılması gerektiğini bilmediği için aç kalma durumu ile karşılaşılırsa ona birkaç şekilde “yardım” edilebilir. İlk yol, avlanan balıklardan ona da verme yoludur. Eğer ilk kampçılarımızın her gün kendilerine yetecek ve komşuya da verecek kadar balık avlama imkânları varsa, bir kısmını komşuya vermek bir doğrudan yardım yoludur. Komşu, balık avlama işlerini tam bilmediği için avlanamıyorsa onu bir gün yanlarına alıp neler yapması gerektiğini ona öğretip uygulamalı bir eğitim de verilebilir. Bunun karşılığında hiçbir şey istenmemesi doğrudan bir yardım olur.[3]

Kendi başına avlanmayı bilmeyen komşuya eğitim verme yerine onu da iş bölümüne katarak iki kişilik ekibi üç kişi yapıp ona göre yeni bir iş bölümü oluşturarak av hasadı artırılabilirse, böylece her gün değil, iki günde bir avlanma yoluyla başka amaçla kullanılabilecek ilave boş zaman kazanılabilir. Her gün ava çıkılsa da iş bölümü nedeniyle avlanma zamanı düşürülebilir, günün geri kalan kısmında boş zaman oluşturulabilir veya gün içinde katlanılan av yorgunluğu azaltılabilir yahut av dışı diğer faaliyetlerde de iş bölümü yapılacağı için, örneğin yemek hazırlama için harcanacak süre daha kısaltılabilir. Yani üç kişi, iki kişiye göre daha etkili bir iş bölümü ve sonuçta daha fazla üretim yapabilir. Tamam da bunların “eskiden daha yardımseverdik şimdi ise yardım sevmez olduk” ile ne alakası var demeyin. Biraz sabır, çok alakası var, göreceğiz.

Kampta yan çadırdaki komşu ile olası ilişkilerde üç seçenek elde ettik. 1. Üretilenden komşu hakkı diyerek ona da pay vermek, 2. Nasıl avlanabileceğine dair eğitim verip kendi başına avlanıp karnını doyurmasına katkı sağlamak, 3. Onu da iş bölümüne katarak iki kişilik yerine her gün üç kişilik av yapmak ve birlikte pişirip yemek (bu sürece ve iş bölümüne katılamayacak kadar hasta, engelli, yaşlı veya çocuklar ise ayrı bir konu).

Örneğimizi yeni kampçılarla biraz daha genişletelim. Sol tarafımızda da birisinin kamp kurduğunu onun da avlanma ve pişirme konusunda kendi başının çaresine bakamadığını düşünelim. Sağdaki kampçıya yapıldığı gibi soldakine de yardım yapılabilir. Her ikisine ilk seçenek uyarlandığında (tutulan balıktan pay verildiğinde) asıl üretimi gerçekleştiren avcıya yeterince balık kalmayabilir, yani eldekinden her iki komşuya da verilirse avcılarımız güçsüz düşer ertesi gün ava çıkamaz hale gelebilirler. Bu sefer üç komşu da aç kalabilir. Bu yeni komşuyu da, bir gün yanlarına alıp nasıl avlanacağını öğretebilir veya ekibi dört kişi olarak yeniden örgütleyebilirler.[4] Dört kişi olunca daha etkili bir iş bölümü imkânı olabilir, daha önce olduğu gibi, üretim artışı, zaman tasarrufu veya daha az yorulma seçeneklerinden biri veya bir kaçı devreye girebilir.

Örneği biraz daha büyütelim. Her iki yanımıza onlarca kampçının yerleştiğini ve hepsinin durumunun aynı olduğunu düşünelim. Eğer aralarında karınlarını nasıl doyuracakları konusunda bir etkili üretim yöntemi üzerinde uzlaşamazlarsa doğrudan yardım ile sorunu çözmeleri mümkün değildir. Baştaki tanımı hatırlayalım, yardım için mutlaka verecek bir şeyler olmalıdır.

Şimdi geliyoruz kritik soruya: Bu üç seçenekten hangisi en muteber olanıdır? Yani, birilerinin üretim süreci dışında kalıp diğerlerinin onlara doğrudan yardım etmesi mi (birinci seçenek), eğitim ve çalışma sistemini herkesin üretime katılmasını sağlayacak biçimde tabana yaymak mı (ikinci seçenek), tek tek iş görme kabiliyetlerini etkili bir iş bölümü çerçevesinde birleştirip üretim artışı, zaman veya emek tasarrufu (aynı yemeği daha az yorularak ve daha az zaman harcayarak elde etmek) sağlamak mı?

Yardım dediğimizde aklımıza daha çok ilki geliyor. Hâlbuki diğerlerinde de komşu kampçıya yardım etmiş oluyoruz. İlkinde, hiç üretime katılmadığı halde ona az da olsa bir pay veriyoruz. İkincisinde yol yordam öğretip kendi başının çaresine bakacak hâle gelmesini sağlıyoruz; üçüncüsünde ise ona iş verip karşılığında üretimimize ortak ediyoruz. Dikkat edilirse son ikisi olmadığı durumlarda ilkine daha çok ihtiyaç olmaktadır. Eğer herkes kendi ihtiyacını karşılayacak biçimde üretim yapabilirse başkalarının üretime katkıda bulunmadan ve bulunmayı taahhüt etmeden pay alma anlamında doğrudan yardıma pek gerek olmayacaktır. Çok esaslı bir ihtiyacı karşılamayan komşular arasında “tadına bakma” kabilinden daha çok törensel değiş tokuşlar olacaktır.

Üretimin dengeli dağılmadığı yerde ortaya çıkan gerilimi gidermek için akla gelen ilk yol doğrudan yardımdır. Dolaylı yardımlar, bir arada yaşarken insanlar arasında ortaya çıkan potansiyel veya fiili gerilimleri gideremediğinde, doğrudan yardım hemen öne çıkmaktadır. Ancak bireyler arasındaki gerilim dolaylı yardım sistemleri ile çözüldüğünde doğrudan yardıma ihtiyaç azalmaktadır. Aslında biraz karmaşık olmasına rağmen dolaylı yardım süreçleri, bireylerin bir arada yaşamaları sırasında ortaya çıkan gerilimleri azaltmada daha iyi bir sorun çözme biçimidir. Bireylerin başta bugünkü ihtiyaçlarını karşılamaları olmak üzere birbirlerinin işlerini şimdi veya gelecekte makul bir karşılıkla yerine getirmelerini sağlayacak biçimde donanıma sahip olmaları ve bu donanıma sahip olunduğu varsayımına dayalı olarak kurumsal yapıların zayıf olduğu yerlerde “karşılıksız yardımın” teşvik edilmesi ve yüceltilmesi, eşitsizliklerin yol açacağı başta istikrarsızlık olmak üzere tehditleri bertaraf etme amacıyla yakından ilişkilidir. Kısaca doğrudan yardımın, hayatın rutininin bir parçası olmak yerine dolaylı yardım süreçlerinin iyi işlemediği ve sorun ürettiği yerde devreye girmesi beklenen istisnai bir durum olması daha makuldür.

Haftaya Devamı: Yardımsız Topluluk Oluşmaz Karşılıksız Yardım ile Kalıcı Çare Oluşturulamaz

[1] Hayırlı ve hayırsız ebeveyn veya evlat ilişkileri dikkate alındığında aile içindeki “karşılıksız” olarak kodlanan ilişkilerde de derin bir karşılıklılık beklentisinin bulunduğu görülebilir. Beklentinin uzun vadeli olması ve somut olarak dillendirilmemesi karşılıklılığı ortadan kaldırmaz.

[2] İktisat eğitimi almış olanlar hemen fark edeceklerdir ki aynı şekilde pişirilmiş aynı miktardaki bir tabak balık, yemeğin pişmesini bekleyenler için yemeğin sonuna doğru gelmiş olanlara göre (azalan fayda prensibi gereği) daha fazla fayda sağlar. Çünkü birisi açlık ihtiyacının yüksek olduğu bir evrede ikramı alırken diğeri doymak üzere iken aynı ikramı almaktadır. İkinciler için aynı balık daha az şiddetli bir açlık ihtiyacını gidermekte olduğu için daha az değerlidir.

[3] Komşu kampçıya balık tutmayı öğretmenin hiçbir karşılık beklemeden yapıldığı söylenemez. Eğer aç kalırsa sizin az olan balıklarınızı çalması, gücü yeteceğini düşünürse sizinle avladığınız balıklar için açıktan çatışmaya girmesi her zaman ihtimal dâhilindedir. Ne demiş atalarımız “aç köpek fırın deler”; “aç bıraksan hırsız, çok söylesen arsız olur”. Bunun modern politik versiyonu “boş tencerenin deviremediği hükümet yoktur”dur. Ayrıca hastalandığınızda, balık tutamadığınızda balık tutmayı öğrettiğiniz komşunun size balık vermesi veya bu komşunun açlıktan fenalaşma, hastalanma hatta ölmesine şahitlik etmenin üzerinizde yaratacağı olumsuz hislere muhatap olmama da küçümsenmeyecek bir karşılık olarak görülebilir. Kendini iyi hissetmek için yapılan yardım da kendi iyiliğini artırmaktır

[4] Burada üretimin kişi sayısı arttıkça artırılabilen ölçeğe göre sabit getiri özelliği varsayımı yapılmıştır. Gerçek hayatta durum hiç de öyle olmayabilir. Nihayetinde deredeki balıkların bir çoğalma hızı varsa ve bu ancak bir avcıyı besleyecek kadar günlük balık tutulmasına uygunsa bu işbirliği senaryosu tümüyle çöker. Kimse kimseye yardım etmez.

Ömer Demir –

Değer yargıları içinde yardımseverlik en önemli sırayı alır. Dört yazıdan oluşan bu yazı dizisi, geçmişe göre yardımseverliğin azaldığı gözlemine dayalı değerlendirmeleri daha soğukkanlı bir zemine taşımayı amaçlamaktadır. Meramını kısa cümlelerle anlatamayanlar, konuyu iyi anlatma gerekçesine sığınarak uzun metinler yazarlar. Belki bir gün bu konuyu da yazı konusu yaparız ama şimdilik bu uzun yazı dizisi için okurlardan anlayış talebimizi sürdürüyoruz. Toplu topu 5.870 kelime, zaten 70’ı gitti! Geriye kaldı sadece 5.800.

Hafıza Sınırlı, Yanlı ve Seçicidir

Günümüzde elli yaşının üstündekilerin hayat tecrübeleri, birbirinden çok farklı, zaman zaman da taban tabana zıt en az iki dünyayı bir arada görmeye imkân verdiği için büyük çelişkilerle doludur. En kaba şekliyle yokluk ve varlık çoğunlukla birbirini takip eder, şimdi varlık içinde olanlar, çoğunlukla önceden görece yokluk çektiklerini anlatırlar. Bu sebeple heyecanla anlattıkları hayat hikâyelerinde, bu yokluk dönemine ait anılar daha fazla yer tutar.[1]

Bu yokluk dönemlerini istekle anlatmanın arkasında, bugünlere gelmek için harcanan emek, gösterilen çaba, gayret ve fedakârlığın yeni neslin nezdinde ıskalanma kaygısının ve buna bağlı olarak da bütün bunları hayatında bir araya getirmenin gerektirdiği takdirin gösterilmeme korkusunun yattığı söylenebilir. Kısaca bu anılarla “biz bu günlere öyle kolay gelmedik” mesajı verilmek istenir. Bu mesajlarda, yeni kuşaklara, içinde bulundukları rahat ortamın oluşması sürecinde çekilen zorlukların farkında olunması gerektiğini (ne işe yarayacaksa!) hissettirme arzusu baskındır.

Yine bu kesimden, tam tersine, önce var olduğu halde şimdi olmayan “ah nerede o eski günler” kapsamında bazı yakınmalar da duyulur sık sık. Bunlar arasında “Eskiden insanlık vardı, komşuya, akrabaya, yolda kalana, düşmüşe el uzatılır, menfaat beklentisi olmadan hal ve hatır sorulurdu. Mahallenin çocukları sadece kendi aile büyüklerine değil, tüm büyüklere hürmetkâr davranır, saygıda kusur etmezlerdi” şeklindeki yakınma, öne çıkan yakınmalardan en çok paylaşılanıdır denebilir.

Zihin araştırmaları kapsamında şunu artık çok iyi biliyoruz ki insanlar geçmişi, bugünü ve geleceği şimdiki konumları, eğilimleri ve beklentileri muvacehesinde kısmen “yanlı” tasavvur ederler. Bu yanlılığa büyük ölçüde hafıza da çanak tutar. Zira araştırmalar hafızanın tüm olup bitenleri kaydetme anlamında sınırlı, o sebeple de seçici ama daha çok insan varlığının devamını sağlamaya katkı sağlamaya dönük değer yükleme anlamında da yanlı olduğunu söylüyor. Yani olan her şey hatırlanmaz, bazıları olduğundan farklı kaydedilir, bunlar içinden seçilip hatırlananlara daha yüksek değer atfedilir. Tam da bu sebeple olup biteni “doğru” anlayabilmek için başta istatistik teknikleri, şimdilerde büyük veri ve yapay zekâ uygulamaları olmak üzere, bu eksiklik ve yanlılığı bertaraf etme amacıyla birçok bilimsel yöntem geliştirilmiştir.

Bu yazıda konumuz bunlar değil. Konumuz, eskiden insanların daha yardımsever olduğu düşüncesinin izini sürmek. Neredeyse dünyanın her yerinde art arda gelen kuşakların böylesine değer yüklü alanlarda zıt yönlere savrulması için yeterli gerekçeler olmadığı varsayımına dayalı olarak bu kuşağın iyilikseverlik konusunda yanlı olabileceğini söyleyerek yukarıdaki yakınmaların sebebini tam olarak anlamış olamayız. Bir nesil aynı konuda toptan yanılmayacağına göre (bunu garantileyen bir şey olmasa da) geçmiş ile bugün arasında bu konuda bir farklılığın olduğu ve bunun geçmiş lehine bir özlem yarattığı aşikâr duruyor. Bu durumu, dünyada daha az yaşayacak günü olanların geçmiş yaşantılarını idealize etmesinin doğal bir sonucu olarak görenler de olabilir. Bu, çok da yabana atılası bir yorum olmamakla beraber buna sığınarak da işin içinden kolay kolay çıkamayız. Geçmişe özlem, iyi insanların beyaz atlarına binerek gittiği, kötülerin sürekli çoğaldığı ve artık dünyanın bozulmaya (bu bozulma eskiden ahlak eksenli idi şimdi ise daha çok ekolojik düzen merkezli) doğru gittiğine dair yaygın kabul gören karamsar yaklaşımın cazibesi üzerine başka bir yazı yazmıştık.[2] Şimdi, sadece karamsarlığa övgü güdüsü ile açıklanamayacağını düşündüğümüz, geçmişte insanların daha yardımsever olduğu düşüncesinin niçin kök saldığının izini süreceğiz.

Öncekilerin Daha Yardımsever Olduğunu Bilmek İçin Kişisel Tecrübe Yeterli mi?

Öncelikle belirtmek gerekir ki, geçmişteki insanların şimdikilerden daha yardımsever olup olmadığı konusu üzerinde bir hüküm verilecekse, bunun tahmin veya kişisel gözlem yahut hislere değil, nesnel bir veriye dayalı olarak verilmesi gerekir. Neden veri gerekir konusunda, detayına girmeden en azından iki ana gerekçe söylemeliyiz. Birincisi, yukarıda ifade edildiği üzere hafıza insan hayatının devamını sağlamaya katkısı olacak olanları daha çok hatırlamaya eğilimlidir, yani yanlıdır. İkincisi, geçmişte hayatın olağan akışında hava gibi ancak olmadığında fark edilecek birçok gizli kurumsal yapıların[3] etkisiyle oluşan durumlar, insanda sebep sonuç ilişkileri oluşturacak biçimde bir bilinç üstü bilgi haline gelmeyebilir. Kan bağı, arkadaşlık, kan kardeşlik, komşuluk, vatandaşlık, kirvelik, töre, namus veya adam olmak biçiminde somutlaşan kurumsal yapılar, tıpkı örtük bilgi[4] kabilinden hayatın akışına olan etkilerinin farkında olunmaz, dolayısı ile de kolay kolay bireysel gözlemlerle rapor edilemezler.

Konumuz bağlamında ihtiyacı olana geçmişte kimler hangi yollarla nasıl yardımcı oluyordu, şimdi hangi yollarla oluyor konusunu net biçimde ortaya koyup arada fark olup olmadığı, varsa hangi dönemin lehine olduğunun karşılaştırılmasını, kişilerin sadece öznel tecrübelerine dayanmayan, kanıta dayalı nesnel biçimde yapılmadan geçmiş veya günümüz lehine bir yargıda bulunmak elbette isabetli olmaz. Ancak burada olayın bu veriye dayalı mukayesesi değil, başka bir yönü, yardımın değişen niteliği üzerinde duracağız. Bu sebeple konuyu tam anlayabilmek için yardım kavramını biraz açalım.

İnsan Diğerlerine Nasıl “Yardım” Eder?

Eskiden “çok” yardımsever olan insanların çocuk veya torunlarının şimdi daha “az” yardımsever oldukları yargısını analiz etmek için önce yardımseverliğin kökeni üzerinde biraz düşünmemiz faydalı olur. Burada “çok” ve “az”ı tırnak içinde yazmamızın sebebi, daha önce belirttiğimiz gibi, bunun ispata muhtaç bir yargı olduğuna işaret etmek içindir.

Yardım, en genel tanımı ile “kendi” güç ve imkânlarını, “başkalarının” yararına kullanmayı ifade eder.[5] Yardımın bin bir çeşidi vardır. Destek olma, kolaylaştırma, imkân sunma, fırsat verme, yol gösterme, bağışta bulunmanın her biri birer yardım çeşididir. Yardımın varlık nedenini anlamak için önce “niçin başkalarına yardım ederiz?” sorusu üzerinde biraz duralım. Doğal olarak bu soru, yardımın olumlu bir tutum, yardım etmenin de olumlu bir davranış olduğunu varsayar. Biz de bu varsayımı koruyoruz.

İlk adım olarak, başkalarına yardım edebilmek için neye sahip olmamız gerektiğine bakalım. Bu ifadeden, yardım edebilmenin bir “varlık” işi olduğunu hemen anlıyoruz. İster yol gösterme, nasihat etme, ister mal mülk, isterse cesaretlendirme kabilinden olsun yardım edecek olanda başkalarına verilebilecek bir şeylerin olması gerekir. Rahmetli babam “sağlıklıysan birinin elinden tutarsın, atın veya araban varsa birinin yükünü taşırsın, evin varsa birini misafir edersin, ekip biçtiğin varsa ondan verirsin, iyilik yapmak için her varlık bir imkân oluşturur” derdi. İyiliğin ortaya çıkabilmesi için kişinin bir şeylere sahip olması ve onu başkaları adına kullanması bir ön şart gibi görünüyor. İnsan niye elinde olanı sadece kendisi için kullanmak yerine başkaları için kullansın ki! En kritik soru bu. Bu soruya “insan olmak için” gibi genel yuvarlak cevaplar verilebilir. Ama niçin insan olma ile iyilik yapmanın bu kadar iç içe geçtiği üzerinde yine de düşünmek gerekir.

Burada konuyu üç yönden ele alacağız. İlk önce bugün sahip olunanın korunmasında, ikinci olarak onun geleceğe aktarılmasında üçüncü olarak da mevcut imkân ve yeteneklerin topluluk içinde dengeli dağıtılmasında yardımın rolüne bakacağız. Bu üç konudaki açıklamaların, eskiden daha mı çok yardımseverdik konusunda bir açıklama getireceğini umuyoruz. İlkinden başlayalım:

Sahip Olunanı Korumada Yardımın Rolü

“Biri yer biri bakar, kıyamet ondan kopar” diye bir atasözü vardır. Bu söz, herkesin yararlanmak istediğinden birkaç kişi yararlanır, diğerleri dışlanırsa orada ciddi çatışma çıkacağını ifade eder. Aynı ortamda yaşayan insanların karşılıklı olarak birbirlerinin sahip olduklarına saygı göstermesi, yani bu sahipliği meşru görmeleri, sahipliğin kendi durumlarına fiilen gerçekleşen veya algılanan katkısı ile yakından ilişkilidir. Başta sosyal, ekonomik, siyasal ve entelektüel miras ile çalışma olmak üzere sabır, sebat, şans vb. birçok faktörün etkisiyle insanların sahip oldukları şeyler, zamanla birbirinden farklılaşır. Bu farklılık arttıkça meşruiyet sorununa bağlı olarak kıskançlıklar ve sorgulamalar baş gösterir (sen de var ben de niye yok). Farklılığı kabul edilebilir kılan en düşük maliyetli yöntem, farklılığın taraflarca meşru görülmesini sağlayan değer yargılarıdır. Sonuçta farklılığı meşru görme, her iki tarafın birbirinin durumunu kabullenmeleri ile gerçekleşir. Bu kabullenme durumu birçok ön şarta bağlıdır. Bu şartlar içinde en önde gelen boyut, kuşkusuz bireyler arasındaki daha sonraki ilişkilerin durumudur. Mekân bakımından yakın veya uzak olmak, ilişkilerin doğrudan veya dolaylı olması ve birlikte daha uzun süre yaşama ihtimali, meşruiyet algısını farklılaştırır. Aynı ortamda veya uzun süreli ve istikrarlı ilişkiler uzun erimli yatırım gerektirir. Buna ileride değineceğiz.

Eğer elinde olan kişi, elinde olmayana yani mahrum kişiye bir miktarını verirse, bu takdirde onun gözünde sahipliğinin meşruiyetinde artış olur. İlişkilerin kökeninde yer alan ve büyük ölçüde meşruiyeti sağlayan karşılıklılık ilkesi gereği, yardım alan bunun karşılığını yardım verenin sahipliğini meşru görerek yerine getirir. Farklılığı ve başkalarının sahipliğini meşru görmek özünde bir karşılıklılık ilişkisidir. Bu sebeple elinde olan olmayana ne kadar çok yardım ederse, elindekilere sahip olmanın meşruiyetini o ölçüde artırır. Olanda gözü olmayanın sayısı arttıkça var olanı korumak kolaylaşır, dolayısıyla sahipliği gayrı meşru görenlerin sayısı veya görme şiddetini azaltmak, onu koruma maliyetlerini büyük ölçüde düşürür. Zira meşru görülemeyen varlıklar, el konma, yağmalanma veya çalınmaya daha açık hale gelir. Onları korumak için artık fiili engel oluşturmak (depo yapmak, sur yapmak, sınır oluşturmak ve sınırları korumak, vb.) veya fiziksel güç kullanmak (bekçi, özel koruma, polis, asker bulundurmak vb.) icap eder. Güç kullanımının her türünün bir bedeli vardır. Üstelik korumayı tek başına gerçekleştirmek çoğu zaman mümkün değildir. O sebeple güç kullanımı için de birileri ile iş birliği yapmak gerekecektir.

Kısaca, yardım süreçlerinde örtük veya açık bir karşılıklılık söz konusudur. Yardımı kendi güç ve imkânlarını başkaları lehine kullanma olarak tanımlamıştık. Başkaları lehine olanın kişinin aleyhine olması durumunda yardımın gerekçelendirilmesi hayli zordur. Örneğin sizi öldürecek birinin mermisi bittiğinde ona mermi vererek yardım etmezsiniz ama sizi öldürmek isteyen kişinin mermisi bittiğinde açlıktan ölmemesi için yiyecek verip veya onu tedavi edip hayatta kalmasını sağlayarak ona yardım edebilirsiniz. Birincide (kurşun vermede) yardımın size zararı açık iken ikincide (yemek verme veya tedavi ederek yaşamasını sağlamada) size zarar verip vermemesi en azından o an için belirsizdir. Yemek verirken veya tedavi ederken size sinsice zarar verme veya iyileştiğinde tekrar size saldırma ihtimalinin (hele yardımdan sonra) düşük olması, hatta bu davranışınızın sonunda karşı tarafta oluşacak minnettin size olumlu yansıması ihtimalinin de yüksek olması beklentisi belirleyici olabilir. Belki yardım, tam da bunu sağlamaya dönük iyi bir stratejidir.

İlk sonucumuz, yardım yapılacak kişinin yardım edene zarar verme kabiliyetinin düşük olması beklenir. İkincisi, yardım edilenin, sırf bu yardım nedeniyle, yardım edene zarar verme eğiliminde azalma ortaya çıkacaktır. Zira yardım, olmayanın olanda kendi lehine hak talep etme iddiasını zayıflatır. Olmayana verilenin olandakine göz dikmeyi engellediği ölçüde eldekini koruma maliyetleri düşer. Maliyet azaltıcı seçenekler her zaman tercihe şayandır.

Dolayısı ile yardım sadece edilene değil edene de şimdi veya gelecekte büyük “fayda” sağlar. Yani “az sadaka çok belayı def eder”. Bu sebeple tüm tarih boyunca varlıklı insanların olmayanlara bol ikramda bulunması takdir edilen ve yaygın kabul gören bir uygulamadır. Çünkü bu şekilde doğrudan yardım her iki tarafın da yararına, sonuçta birlikte yaşamayı kolaylaştıran ve sonuçları hemen alınabilecek bir uygulamadır.

Haftaya Devamı: Elde Olanı Sonraya Aktarmada Yardımın İşlevi.

[1] Doğal olarak bütün insanlardaki geçmiş tasavvuru konusunda tek bir bakışın geçerli olduğu söylenemez. Mega şehirlerdeki apartmanlarda, küçük kentlerde veya kasaba ve köylerde, gecekondularda, feodal dönemde, sanayileşme döneminde, dijital devrim zamanında yaşayanın geçmiş, iyi ve kötü algısı farklı olabilir. Ayrıca yaşadığı dönemde kişinin toplumsal sınıfının ne olduğu da (köle/fakir/din adamı/asker/yönetici/komutan/er/zengin/aristokrat/hanedan üyesi vs.) geçmişe dair iyi ve kötü algısının farklılaşmasına yol açabilir. Bu sebeple buradaki analiz belirtildiği şekliyle bir önceki kuşakla birlikte yaşayıp kendi hayatı içinde iki dönem mukayesesini geçmişte olan lehine değerlendirenler için geçerli olabilir.

[2] https://www.sosyalbilimlervakfi.org/tr/2021/11/batsin-bu-dunya-kasvetli-olmak-nicin-bu-kadar-havali/

[3] Gizli kurumsal yapı ile kendisini saklayan gizli örgütler değil etkilerinin ortaya çıkması bilince ihtiyaç olmayan düzenli anlayış, inanç ve değerler kastedilmektedir.

[4] Örtük bilgi, kişinin kullandığı ama sözlü ve yazılı olarak kolayca ifade edemediği hatta bazen bildiğinin farkında olmadığı daha çok deneyim ile elde edilen (yürümek, konuşmak, yüzmek, anlamak, şiir yazmak, bir notayı dillendirmek, müzik aletini çalmak, makine ve aletleri kullanmak gibi) bilgidir.

[5] “Kendi ve başkalarının sınırları nereden başlar nerede biter”, çok karışık bir durumdur o sebeple oraya hiç girmiyoruz.